De kracht van de unie [opinie]

Cultuur creëert een taal die ons toelaat met elkaar te praten. Met die bijna terloopse opmerking werd half oktober een punt gezet achter drie werksessies over Europese cultuur en identiteit tijdens de jongste Belgo-British Conference in Londen. Op datzelfde moment bleven de oranje-blauwe politici –en met name hun radicale kartelpartners– in Brussel driftig vasthouden aan de overtuiging dat een taal een cultuur is die ons belet met elkaar samen te werken.
Het verschil tussen beide posities is groter dan de 1 uur en 51 minuten Eurostar die Brussel en Londen vandaag nog scheiden. Het is het verschil tussen een benadering die cultuur als een werkwoord en een opdracht ziet, en een visie die cultuur als een behoorlijk statisch, vaststaand gegeven benadert. Het is een verschil dat zich niet makkelijk in harde feiten en cijfers laat vertalen, maar dat wél zwaar zal wegen op onze toekomst.
De toekomst van heel Europa hangt in niet geringe mate af van de vraag of de Unie erin zal slagen de culturele diversiteit tussen en binnen haar lidstaten zo te beheren dat ze een meerwaarde wordt. Eenvoudig is dat niet, want alleen al het steeds groter aantal talen binnen de EU zorgt voor grote kosten en moeilijke communicatie.
Cultuur is echter meer dan taal alleen en culturen zijn voortdurend in ontwikkeling. Dat betekent dat ook mensen die volkomen verschillende moedertalen spreken toch gezamenlijke culturen kunnen ontwikkelen –op voorwaarde dat ze daartoe gemotiveerd zijn en gestimuleerd worden. De economische globalisering levert daarvan het beste bewijs. Niet alleen zijn jeansbroeken en Harry Potter universele cultuurgoederen geworden, ook eengezinsfamilies, loonarbeid en consumptiedromen behoren tot de algemene cultuur van steeds meer mensen. Je hoeft blijkbaar geen Engels te spreken om de Angelsaksische –commerciële– cultuur te absorberen.
Europa moet dat soort gezamenlijkheid niet versterken. De geglobaliseerde cultuur gaat immers uit van een bijzonder eenzijdige nadruk op consumptie waardoor menselijke relaties uitgehold en beschaafde omgangsvormen zoals de democratie bedreigd worden. Het pleidooi voor het opbouwen van een cultuur van gezamenlijkheid is dus geen pleidooi voor een eengemaakte cultuur.
Wat Europa zichzelf en de wereld te bieden heeft, is juist de ervaring dat burgers met verschillende talen, levensbeschouwingen, ideologieën, geschiedenissen en gewoonten toch gezamenlijke instellingen en belangen kunnen opbouwen. Al toont de geschiedenis van ditzelfde continent hoe snel die rijkdom aan verschillen kan worden aangeblazen tot een vuur dat mensen én instellingen verteert.
‘Je komt onvermijdelijk terecht in een onoplosbare impasse als je de verschillen tussen mensen herleidt tot een tweedeling’, zei een andere deelneemster aan dezelfde conferentie in Londen. Zij verwierp daarmee de eenvoudige opdeling tussen autochtonen en allochtonen. Een seculiere Turkse Genkenaar verschilt op meer dan één punt van een traditioneel gelovige Berber uit Antwerpen. Net zoals een Vlaams Belanger uit Brasschaat nauwelijks meer dan de taal deelt met een jonge ecologiste uit Gent.
De heilloosheid van de tweedelige tegenstelling gaat ook op voor de communautaire verschillen in België of voor de zogenaamde botsing tussen westerse en islamitische beschavingen. Het erkennen van de meervoudigheid van culturele verschillen maakt hen hanteerbaarder en vruchtbaarder, en het maakt de noodzakelijkheid om gemeenschappelijkheid op te bouwen ook beter zichtbaar. Maar uiteindelijk hangt het van mensen zelf af of ze actief willen investeren in die gezamenlijkheid.
Een van de instrumenten die burgers hebben om die wil uit te drukken, is hun politieke stem. Bij de jongste verkiezingen werd die stem in Vlaanderen echter massaal gebruikt om de politieke stroming die af wil van gezamenlijke instellingen te belonen. De kiezer heeft niet altijd gelijk, maar draagt wel mee de gevolgen van zijn en haar keuze.