De maakbare familie

Sinds mensenheugenis hebben mensen, waar ook ter wereld, de sekse van hun kind willen beïnvloeden. Sekseselectie is echter erg controversieel. In West-Europa is het enkel toegestaan bij genetisch overdraagbare aandoeningen of op medische gronden maar niet om sociale redenen –zoals pakweg het balanceren van de gezinssamenstelling. In de Verenigde Staten en veel Aziatische landen –China en India uitgezonderd– is het wettelijk toegestaan. In het Midden-Oosten en Afrika bestaat er nauwelijks wetgeving rond.

In Oeganda is sekseselectie sinds kort mogelijk voor de meer bemiddelde echtparen. Voor zowat vierduizend euro kunnen vrouwen in het Bukoto Fertiliteitscentrum van dokter Edward Tamale Ssali een embryo laten inbrengen via pre-implantatie genetische diagnostiek (PGD) . PGD is een techniek om genetische afwijkingen op te sporen in eicellen of embryo’s bij in-vitrofertilisatie. Mits de zwangerschap goed verloopt, brengt die techniek volgens Ssali voor honderd procent zeker het gewenste geslacht voort.

Belgische collega’s

Wie een kinderwens heeft in Oeganda, weet de kliniek van Ssali al langer te vinden. In 2004 slaagde hij er samen met een team van Belgische fertiliteitsspecialisten in de eerste reageerbuisbaby in Oost- en Centraal Afrika ter wereld te brengen. Het was voorpaginanieuws in Oeganda. Toch schreeuwen Oegandezen hun waardering voor Ssali’s pionierswerk niet van de daken. Ssali: ‘In Oeganda heerst er een groot taboe op vruchtbaarheidskwesties. Ouders die ik geholpen heb, draaien hun gezicht weg als ik ze op straat tegenkom.’

Vlak bij het laboratorium hangt het krantenknipsel aan de wand waarop Ssali samen met zijn Belgische collega Peter Platteau en nog een andere Belg poseert. Ze komen sinds 2004 twee keer per jaar naar Oeganda om in de kliniek van Ssali te werken. De Belgische collega’s voeren de procedure uit, bijgestaan door het Oegandese team. Hun eerste succes is al binnen. Afgelopen januari is de eerste geslaagde sekseselectie toegepast. Nu nog wachten op de geboorte.

Ssali toont de peperdure apparatuur in zijn laboratorium. Broedmachines, microscopen… In vier stikstofopslagtanks zitten tweeduizend embryo’s ingevroren onder een temperatuur van 196 graden onder nul –het resultaat van zes jaar geslaagde in-vitrovertilisatie.

Mannen monogaam houden

Critici wijzen erop dat sekseselectie demografische consequenties kan hebben en dat het vrouwendiscriminatie bevordert. De demografische situatie in China is daarvan het bewijs. Terwijl de man-vrouwratio in het Westen 105/100 is, is die in China 130/100 –met alle psychologische gevolgen van dien. In China wordt het geslacht van het ongeboren kind vastgesteld via een echografie. Heeft het niet de gewenste sekse, dan wordt wel eens abortus gepleegd. Ook al is het verboden, illegaal gebeurt het nog veel.

Volgens Peter Platteau, die geregeld in Ssali’s kliniek werkt, geldt die ratiovrees niet voor Oeganda en Afrika in het algemeen: ‘De echografie is hier onbekend en de PGD-behandeling is simpelweg te duur. Bovendien passen we het vooral toe om de sikkelcelziekte te voorkomen.’ Dat is een bloedziekte die op termijn dodelijk is en waarvan twintig procent van de Oegandezen drager zijn.

Afgelopen januari is de eerste geslaagde sekseselectie toegepast. Nu nog wachten op de geboorte.

Toch willen de Oegandezen in het algemeen ook wel liever een jongen. Platteau: ‘Het is waar dat Oeganda een sterk patriarchale samenleving is. Als de man bij zijn vrouw enkel dochters krijgt, dan is de kans groot dat hij haar verlaat. Vandaar dat hij er vaak andere vriendinnen op nahoudt –om zich van een mannelijke opvolger te verzekeren. Dat gedrag werkt dan weer geslachtziekten en aids in de hand. Met sekseselectie kun je mannen mogelijk monogaam houden.’

Voor god spelen

Ook het ethische bezwaar dat de mens voor God speelt, steekt in Oeganda de kop op. De woordvoerder van de Oegandese Oecumenische Christelijke Raad, monseigneur John Wynand Katende: ‘Door ons avonturisme en onze vindingrijkheid denken we te kunnen spelen met het menselijk leven, tot het mis loopt. Mensen willen de rol van God overnemen en dat is moreel onacceptabel.’ In een landelijk gehouden onderzoek, in 2003 uitgevoerd door de Britse Fertilisatie- en Embryologische Autoriteit, gaf 82 procent van de ondervraagden aan bezwaar te hebben tegen sekseselectie om sociale redenen.

Wat de specifieke kinderwens van ouders betreft, daar heeft bisschop Wynand wel begrip voor. Maar tegelijk relativeert hij: ‘Een vrouw is gelijk aan een man en dat besef van gelijkwaardigheid moet geleidelijk doordringen. Het feit dat we in een globale wereld leven, zal daarbij helpen.’

Uitgestoken handen

Toch doet Ssali, net als Katende, zijn werk naar eigen zeggen ook vanuit een spirituele roeping. Naast dokter is hij immers pastor van een kerk, het Geloof en Wetenschap-kerkgenootschap. Via de religieuze zender Lighthouse TV hebben hij en Platteau sekseselectie bij de kijkers geïntroduceerd.

Ssali vindt het niet vreemd wetenschap en religie te combineren. ‘Wetenschap kwam eerst, want God maakte de wereld op een wetenschappelijke manier. Daarna werd de mens gecreëerd.’ Om die reden vindt Ssali sekseselectie dan ook geen probleem. ‘God heeft ons de kennis gegeven om deze conditie te behandelen. Maar ik doe enkel een behandeling als de ouders al enkele kinderen hebben. Ouders die te oud zijn, zal ik dus niet helpen.’ En wat met die tweeduizend ingevroren embryo’s? ‘Daar zitten we mee opgescheept, al wordt niet elk zaadje een boom. Pas als het hart in de foetus begint te kloppen, beschouw ik het als een mens. Als de ouders het embryo na vijf jaar niet gebruiken en het evenmin wordt afgestaan, dan is vernietigen een optie. In België gebeurt dat ook met ingevroren embryo’s.’

Ssali beseft dat er een moreel probleem kleeft aan het vernietigen van embryo’s –zeker in een conservatief, christelijk land als Oeganda. ‘Binnenkort gaan we het ziekenhuis uitbreiden. Dan zal er ook meer ruimte komen om embryo’s op te slaan. We zullen wel het aantal dat we invriezen, moeten inperken. Theoretisch kunnen we ze tot in het oneindige bewaren.’

Ssali denkt dat hij een oplossing gevonden heeft. Embryo’s afstaan aan koppels met een onvervulde kinderwens kan volgens hem mogelijk een oplossing zijn voor het ethische probleem rond vernietigen. ‘Europeanen die graag een Afrikaans kind willen adopteren, moeten daar soms jarenlang op wachten. We kunnen bij hen, net zoals bij Oegandezen, het gewenste embryo inbrengen. We hebben hier in de kliniek ook een zwarte vrouw gehad die draagmoeder was voor een blanke vrouw. Europeanen die zich in hun eigen land schamen om te informeren naar sekseselectie, zal ik hier met twee uitgestoken handen ontvangen.’