De man die president wil worden

In december 2007 verkoos het ANC Jacob Zuma als nieuwe voorzitter van de partij. Thabo Mbeki mocht (voorgoed) zijn biezen pakken en tot april neemt Kgalema Motlanthe de honneurs waar als interim-president van de republiek.
Wellicht wint Zuma de verkiezingen van 22 april 2009 en zwaait hij daarna vijf jaar lang de plak als president van Zuid-Afrika. Tenminste als zijn gevecht met het gerecht niet opnieuw roet in het eten gooit.

1. De rokkenjager

Jacob Gedleyihlekisa Zuma is een rokkenjager of –zoals zijn biograaf Jeremy Gordin het iets vriendelijker stelt– een “familieman”. Hij houdt er meerdere vrouwen op na en heeft zeventien of achttien kinderen. Nadat eerder één van zijn echtgenotes zelfmoord had gepleegd en een andere van hem was gescheiden, trouwde Zuma op de gezegende leeftijd van 65 jaar in vol Zoeloe-ornaat met Nompumelelo Ntuli. Zuma maakt geen geheim van zijn potentie, wat vooral tijdens zijn verkrachtingsproces in februari 2006 de wenkbrauwen deed fronsen. Zuma werd vrijgesproken, maar zijn uitleg zou nog lang nazinderen.
Ter verdediging had Zuma immers aangevoerd dat het zeer “on-Zoeloe” was om een vrouw die opgewonden was en zin had in seks, niet te bevredigen. De jonge vrouw in kwestie, die omschreven werd als Khwezi (‘Morgenster’), was volgens Zuma met een amper verhullende sarong naar zijn werkkamer gekomen, had de benen niet gekruist en had er eigenlijk ‘een beetje om gevraagd’. Vrouwenrechtenactivisten klommen in de gordijnen. Nadat Zuma er nog aan toevoegde dat hij na de seks een douche genomen had om het risico op hiv te verminderen –Zuma wist dat de vrouw hiv-positief was– was het hek helemaal van de dam.
Wat iemands seksuele drive te maken heeft met zijn politieke kunnen? De vrouwenbeweging in Zuid-Afrika staat zodanig sterk dat zelfs een rokkenjager-president niet zomaar zou kunnen doen of zeggen wat hij wil. Over zijn vrouwonvriendelijke uitlatingen zou Zuma zich excuseren. En tijdens de ANC-voorzittersverkiezingen in Polokwane onderschreef hij expliciet de beslissing van alle aanwezigen om het quota voor vrouwen in ANC-structuren op te trekken van dertig naar vijftig procent.
Zelfs de Vrouwenliga van het ANC schaarde zich in Polokwane –verbazingwekkend genoeg–achter Zuma’s kandidatuur. Eén van de eerste beleidsdaden van interim-president Motlanthe was trouwens het ontslag van de omstreden gezondheidsminister Tshabalala-Msimang, die zich net als Mbeki tegen aidsremmers had uitgesproken. Ook dat pleit in het voordeel van Zuma, gezien die Motlanthe graag als vice-president wil.

2. De zoeloe

Een ander incident deed zich in Stanger voor tijdens een viering van Shaka-dag, een Zoeloe-feest. ‘Homohuwelijken,’ zei Zuma, ‘zijn een schande voor het land en voor God.’ Het was volgens Zuma in zijn jeugd niet meer dan normaal om een homo (“ungqingili”) die zich durfde te uiten voor zijn kop te slaan. In het Westen kan zo een uitspraak het einde van je politieke carrière inluiden, maar niet zo in Zuid-Afrika.
Het affirmeren van zijn roots –strijdliederen, dans en luipaardvellen incluis– heeft Zuma veel goeds opgeleverd. Deze voormalige chef van de ANC-inlichtingendiensten in ballingschap blonk vlak na de val van de apartheid vooral uit door de aanpak van Inkatha, een Zoeloe-partij die in oorlog verkeerde met het ANC. Zuma, zelf een Zoeloe en afkomstig uit Nkandla, zorgde voor toenadering tussen Inkatha en het ANC. Hij zou de “gewone” bevolking van KwaZoeloe-Natal dra inpakken door in traditionele kleding ten tonele te verschijnen.
Sommige analisten vrezen dat er na jaren Xhosa-dominantie binnen het ANC een etnische split zal komen in het politieke landschap. Maar zo’n vaart zal het volgens senior journalist Allister Sparks niet lopen. Sparks: ‘Er is in Zuid-Afrika geen enkele meerderheidsetnie, dus met een tribale partij kan je nooit nationale verkiezingen winnen.’ Wat Zuma’s “Zoeloegedoe” misschien wel kan bewerkstelligen, is een beter imago van Zuid-Afrika binnen de grenzen van het continent.
‘Zuma is niet de complexe en gecomplexeerde persoon die Mbeki was. Mbeki was hoog opgeleid in Groot-Brittannië en was uitermate bezorgd om niet versleten te worden voor een lakei van het Westen. Onder meer daarom nam hij bizarre posities in inzake Birma of voerde hij zijn quiet diplomacy in Zimbabwe.’ Zuma’s povere opvoeding mag in Mbeki’s visie een gebrek zijn voor een leider, zijn ongegeneerde blackness –‘Zuma voelt zich goed in zijn Afrikaans vel’, aldus Sparks– geeft hem straks misschien wel een streepje voor bij andere Afrikaanse leiders.

3. De corrupte politicus

Wat Zuid-Afrika echter meer parten kan spelen dan Zuma’s vermeende seksime en machisme, is diens imago als corrupt politicus en fraudeur. De Indiase familie Shaik zou volgens Zuma’s biograaf midden jaren negentig niet hebben kunnen aanzien hoe deze vrijheidsstrijder, teruggekeerd uit een kwart eeuw gevangen- en ballingschap, zonder stuiver aan zijn politieke carrière moest beginnen. Hij was trouwens niet alleen. Velen binnen de partij kregen een ruggensteuntje van de zakenwereld, zegt Sparks. ‘Shell gaf het ANC zelfs een gebouw, gratis en voor niets.’
Eén van de Shaik-broers, Schabir, kreeg de taak Zuma’s financiën te behartigen. Een daad uit vriendschap, zou de man op zijn proces later getuigen. Een rechter achtte in 2005 bewezen dat Shaik –of liever de bedrijven van de Nkobi-holding die hij had opgericht – aan Zuma meer dan een miljoen rand had betaald. Omkoperij, zo besloot Hilary Squires. Met de giften hoopte zakenman Schabir op een goed blaadje te komen bij de man die goed op weg was vice-president van de republiek te worden.
Ook zou Schabir ten behoeve van Zuma voor 1,5 miljoen rand steekpenningen hebben onderhandeld, waarmee de Franse wapenproducent Thales (Thint) zich een rustig geweten kocht bij Zuma. Zuma zou ervoor zorgen dat niet te diep gegraven werd naar de manier waarop Thint aan een miljoenencontract wist te komen bij Defensie. Schabir werd veroordeeld tot vijftien jaar cel, maar kwam bij het ter perse gaan van dit artikel vervroegd vrij om “medische redenen”. Zuma had al laten weten dat hij Schabir zou laten pardonneren als hij kon.
Zuma kon zich met zijn loon onmogelijk de standing permitteren die hij zich toemat. Luxewagens, een pompeuze villa in zijn geboorteplaats Nkandla, dure appartementen en achterstallige betalingen, het werd allemaal aangezuiverd door de Shaiks. Shaik zou beweren dat het geld voor Mbeki “leningen” waren, gegeven uit vriendschap aan een makker uit de struggle. Zelf is Zuma er van overtuigd dat hij niets misdaan heeft, aldus biograaf Gordin, die overigens zijn sympathie voor de politicus niet onder stoelen of banken steekt.
In de rechtbank werd Shaik verweten dat zijn ‘morele kompas’ tilt was geslagen en dat dit geval van corruptie, zeker op zo’n hoog niveau, endemisch kon werken. Intussen wordt Zuma al verdacht van het aannemen van liefst vier miljoen rand van Shaik, voor de meest exorbitante maar ook de meest pietluttige onkosten –de carwashrekening bijvoorbeeld.
Als Zuma straks president wordt en een wet laat stemmen die hem voor dit alles vrijuit laat gaan, welke indruk zal dat dan niet geven aan de burger? Ook Gordin beseft dat: ‘Heel wat zwarten die vandaag een politiek ambt bekleden, zijn toegetreden tot het ANC na de val van apartheid. In hun ogen is er slechts één manier om rijk en succesvol te worden: word lid van het ANC. Maar dat is natuurlijk niet waarom de partij ooit in het leven is geroepen.’
Toch is er in die begindagen veel misgelopen en wellicht hebben nog anderen boter op het hoofd. ‘Iedereen weet dat er met wapendeals altijd smeergeld gemoeid is’, zegt Sparks. ‘De Arms Deal (na de val van de apartheid schreef de regering grote openbare aanbestedingen uit om het leger te vernieuwen, sa) heeft echt gediend om de partijkas te spijzen en heeft ook heel wat corruptie met zich meegebracht.’ Zuma is altijd blijven beweren dat Mbeki op een of andere manier achter de processen zat die hem ten val moesten brengen. Een uitspraak van rechter Chris Nicholson in die zin heeft Mbeki trouwens de kop gekost.

4. De man van links

Jacob Zuma is een man van simpele komaf. Zijn roots liggen in het rurale Nkandla, provincie KwaZoeloe-Natal. Zuma’s vader, een politieagent, stierf toen hij ongeveer vier jaar was en zijn moeder leefde gescheiden van de jonge Zuma omdat ze als huismeid werkte in Cato Manor.
De ANC-patriot mag dan al geen chic diploma hebben, hij is een leergierige, pientere, sluwe politicus, die charme uitstraalt en de mensen weet in te pakken. Een populist wordt hij ook wel genoemd, die graag met slogans tovert uit het tijdperk van de struggle (‘Breng me mijn machinegeweer’).
Naar eigen zeggen wil hij de situatie van de armen op het platteland en van de urban poor verbeteren. Geld voor sociale maatregelen was er de voorbije jaren in Zuid-Afrika “op overschot”, maar het mangelde vooral aan gekwalificeerd en eerlijk personeel om die middelen goed aan te wenden. Daarin verandering brengen, wordt Zuma’s grootste uitdaging.
‘In weerwil van wat iedereen zegt, is Zuma geen man van links,’ windt Steven Friedman van het Institue for Democracy in South-Africa zich op, ‘net zomin Mbeki neo-liberaal was. Sla je er het manifest en het jongste ANC-partijprogramma op na, dan zie je dat die teksten weinig afwijken van wat onder Mbeki circuleerde. Behalve de communisten, de vakbond en de jeugdliga, zijn er nog een zestal andere groepen die Zuma in Polokwane hebben gesteund. Hij is dus niet de man van links.
Het enige wat je van Zuma kan zeggen, is dat hij conservatief is.’ Bovendien is een president geen alleenheerser in Zuid-Afrika en is de roep om meer staatsinmenging overal hoorbaar sinds de wereldwijde crisis van het neoliberalisme. Een beleidscel heeft onder interim-president Motlanthe trouwens al enkele voorstellen gelanceerd inzake staatsinmenging, ondermeer bij infrastructuurwerken. Aan de principes van de huidige welvaartsstaat zal waarschijnlijk niet gerommeld worden.

5. De kameleon

Waar Mbeki nog kon uitpakken met pan-Afrikaanse initiatieven zoals de African Renaissance en het New Partnership voor Africa’s Development, heeft Zuma niets in de schuif liggen. Meer nog: het lijkt alsof hij zichzelf constant tegenspreekt. Barney Mthombothi van de Financial Mail bestempelde Zuma daarom als de ‘ultieme kameleon’.
In conservatieve kringen trekt Zuma de positieve discriminatie van zwarten in het bedrijfsleven in vraag, om na protest van zijn eigen achterban bakzeil te halen. Onder zakenlui klinkt Zuma rechts. In het gezelschap van rode rakkers waait de wind van links. ‘Het lijkt inderdaad alsof Zuma je altijd gelijk geeft’, bevestigt Gordin. ‘Een beetje zoals een dorpeling die onder de boom zit te palaveren.’ Die karaktertrek maakt het extra moeilijk om een inschatting te maken van Zuid-Afrika’s gedoodverfde nieuwe president. 
‘Iedereen jammert dat Zuma geen visie of project heeft voor Zuid-Afrika, maar dat heeft hij wel’, zegt Gordin. ‘Hij wil het programma van het ANC uitvoeren, zoals dat in het nieuwe manifest is neergepend. Zuma is loyaal aan de partij waaraan hij vijftig jaar van zijn leven heeft gewijd.’ Volgens de biograaf is het Zuma’s vurige wens om president te worden, een functie die hij –zo vindt hij zelf– ook verdient. Na jaren ballingschap, na jaren gevangenschap op het Robbeneiland en na jaren loyauteit aan de partij, is het nu “zijn toer”. Dat men Zuma vanaf eind jaren negentig achtervolgt met verdachtmakingen en processen, kan er bij de partijsoldaat niet goed in.
Bij de linkervleugel die Zuma aan de macht bracht (2.329 stemmen voor Zuma versus 1.505 voor Mbeki) leeft vooral de hoop dat het ANC nu opnieuw aansluiting zoekt bij de achterban en bij de grassrootsbewegingen. In Polokwane hebben Zuma’s bondgenoten –de vakbond Cosatu, de communistische SACP en de ANC-Jeugdliga– trouwens unisono benadrukt dat ze hem niet “in hun zak” hebben, maar dat ze wel geloven dat er met zo’n president opnieuw naar hen geluisterd zal worden.
Zuma is volks, heeft een luisterend oor en is een bruggenbouwer. En vooral is niets menselijks hem vreemd. Misschien wordt hij net daarom op handen gedragen door de goegemeente. ‘Na Tambo en Mandela laat hij Zuid-Afrika opnieuw zien wat het is, en niet wat het graag zou willen zijn’, besluit Gordin zijn biografie, die vaak leest als een apologie. Daarmee verwijst Gordin naar een beroemde uitspraak van Nixon aan het adres van die andere heilige, JF Kennedy: ‘When people look at you, they see what they want to be. When they look at me, they see what they are.’
Zuma. A biography door Jeremy Gordin is verschenen bij Jonathan Ball Publishers (www.jonathanball.co.za).