De Mapuchekwestie: een dubbeltje op zijn kant

De markteconomie van de jaren negentig heeft een erg negatieve impact gehad op de inheemse gemeenschappen van Latijns-Amerika. Transnationale bedrijven streken neer op hun grondgebied om er grondstoffen te ontginnen onder zeer gunstige voorwaarden. Die praktijken hebben aanleiding gegeven tot tal van

conflicten tussen multinationale ondernemingen en de inheemse volkeren. Steeds meer zien we vandaag inheemse groeperingen die opkomen voor hun rechten. Dat geldt ook voor de Mapuche in Chili. Europese transnationale ondernemingen, zoals het Italiaanse textielbedrijf Benetton en het Spaanse energiebedrijf Endesa, maar ook machtige bosbouwgiganten zoals de families Matte en Angelini, streken neer op hun grondgebied en kwamen al snel openlijk in conflict met de lokale bevolking.

Onderstaand filmpje geeft een mooie illustratie van het actuele conflict tussen de Mapuchebevolking in Argentinië en het Italiaanse bedrijf Benetton:

Primaire economische belangen

Een van de fundamentele problemen is dat de transnationale ondernemingen en hun megaprojecten in de inheemse bevolking geen volwaardige gesprekspartners zien. Zij weigeren de schade die zij berokkenen -zoals bezetting van bewoonde gebieden, onteigening, milieuvervuiling, schenden van de mensenrechten en vernietiging van de biodiversiteit en culturele diversiteit- te erkennen.

Lonko Juana Calfunao Paillalef, Mapucheleidster die momenteel op rondreis is door Europa om de situatie van de Mapuche aan te kaarten bij het bredere publiek, heeft hiervoor een plausibele verklaring. ‘Jullie Westerlingen kennen materiële welvaart. Jullie hebben creditcards, koelkasten, elektriciteit. Maar ons inheemse wereldbeeld en onze harmonie met Moeder Aarde stroken niet met deze zaken. En dit is net het punt waarom ze ons behandelen als vuil, als niets betekenende wezens. In de op consumenten gebaseerde neoliberale “democratieën” als de Chileense en, met uitbreiding, de mondiale kapitalistische economieën, zijn volkeren die een andere logica volgen irrelevant en niet winstgevend. Voor dit systeem is het Mapuchevolk dan ook een overbodig volk, een obstakel dat zij snel uit de weg willen ruimen ten behoeve van de uitbreiding van een ongebreideld, op consumptie gebaseerd economisch systeem.’

Rol van de Chileense Staat

In september 2010 vierde Chili zijn 200-jarig bestaan. Terwijl grote festiviteiten plaatsvonden, hielden 34 Mapuche-activisten, politieke gevangenen, een hongerstaking binnen verschillende Chileense gevangenissen. Zij eisten dat de Chileense staat hun meest fundamentele rechten als personen en als volk zou waarborgen.

‘Onze broeders worden valselijk beschuldigd van terrorisme’, stelt Gaston Lion, sinds 1992 verantwoordelijke voor de bescherming van de rechten van de Mapuche binnen de Europese Unie. ‘Maar in werkelijkheid zijn zij sociale strijders, die enkel uit zijn op eerherstel en het terugeisen van bepaalde gronden die de Chileense Staat en multinationale ondernemingen van hen hebben beroofd. Niemand van hen heeft ooit één misdaad gepleegd zoals moord, verkrachting, diefstal of gijzeling. Niemand van hen heeft banden met terroristische organisaties.’

‘Het Chileense rechtssysteem is historisch gezien steeds discriminerend geweest. Zo paste het tribunaal van Canhete, in de provincie Arauco, op 22 maart jongstleden nog maar eens de antiterrorismewet toe op vier Mapucheleiders. Deze wet werd ingesteld tijdens de dictatuur van Pinochet, om de veroordeling van dissidenten te vergemakkelijken. Zij werden veroordeeld tot 25 jaar gevangenisstraf. Maar daarnaast werden drie politieagenten, die tijdens conflicten met Mapuchegemeenschappen ongewapend jongeren in de rug hadden doodgeschoten, ongestraft gelaten’, aldus Lion.

‘Het Chileense rechtssysteem, is een erfenis van de dictatuur en is volledig gericht op de economische belangen’, vult Lonko Juana Calfunao aan. ‘Wanneer een agent een Mapuche vermoordt, komt hij doorgaans weg met een overplaatsing. Maar wanneer dezelfde agent een bank zou overvallen, zou deze voor jaren in de gevangenis vliegen. Het leven van een Mapuche is met andere woorden minder waard dan de bescherming van het privaat bezit!’

Voor de Chileense staat is de ontginning van grondstoffen dus primair. ‘Voor hen betekent Mapu, de Pachamama, niet meer of minder dan een opslagplaats van natuurlijke bronnen, die voor het merendeel worden geëxporteerd richting Europa. Europa is dus één van de belangrijkste afzetmarkten’, stelt Juana Calfunao.

Eisen aan de Europese Unie

Europa hanteert een dubbele moraal in het conflict: enerzijds zegt men dat men in regionale conflicten niet kan tussenkomen aangezien men de soevereiniteit van de staten wil respecteren. Maar anderzijds doet men er alles aan om de multinationale -veelal Europese- bedrijven de wind in de zeilen te geven.

‘Wij vragen niet dat een land openlijk in conflict zou treden met Chili’, stelt Gaston Lion. ‘Wij vragen enkel aan de Europese Unie dat hun diplomaten en vertegenwoordigers ons helpen binnen de internationale instituties, op elk mogelijk niveau, zodat Chili zich houdt aan de internationale normen met betrekking tot de mensenrechten. Daarbij verdedigen wij geen bepaalde ideologie. Wij smeken vanuit de wetten van de aarde, dat ze de verdragen tussen naties en het internationale recht respecteren.’

Ondertussen trachten verschillende personen en belangenorganisaties de situatie van de Mapuchebevolking onder internationale aandacht te brengen. Zo vond er op donderdag 24 maart in het Europees Parlement de eerste Conferentie over de situatie van de Mapuchebevolking plaats. Vertegenwoordigers van de Mapuche en de Europese Unie debatteerden daar over de huidige situatie en de uitdagingen waar de oorspronkelijke bewoners van Chili en Argentinië voor staan.

Voor de inheemse Mapuchebevolking was dit een belangrijk moment. De Mapuche willen immers niet liever dan zichzelf te kunnen vertegenwoordigen. De toegang tot het Europese Parlement was voor hen dan ook een uitgelezen kans om hun situatie aan een breder publiek bekend te maken.

‘De tijd is aangebroken dat we de eeuwenlange discriminatie van het Mapuchevolk onder ogen zien. Discriminatie die het gevolg was van hun legitieme geloof in zelfdeterminatie’, stelde Oriol Junqueras, één van de 38 Europarlementsleden die dit initiatief steunden.

Nicola Murray, staflid van de European External Action Service, een instantie die recent werd opgericht als resultaat van het Verdrag van Lissabon, lichtte op deze conferentie de inspanningen toe die vanuit de Europese Unie worden geleverd ten behoeve van de Mapuchebevolking.

‘Met Chili heeft de Europese Unie een associatie-akkoord’, stelt Murray. ‘Dit associatie-akkoord kent drie steunpilaren: handel, politieke dialoog en samenwerking. Binnen deze samenwerking hebben wij ook een akkoord met de Chileense regering om het Verdrag 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie te implementeren. De Europese Unie heeft daarvoor ruim 1 miljoen euro vrijgemaakt. Hoewel dit maar één stap is, denken wij dat de toepassing van dit verdrag een grote stap is”, aldus Murray. ‘Daarnaast hebben wij ook drie lopende programma’s met NGO’s in Chili. Wij financieren een regionaal centrum voor de verdediging van mensenrechten en vrouwenrechten; daarnaast ook een observatiecentrum voor de rechten van inheemse volkeren en het centrum voor mensenrechten binnen de Universiteit Diego Portales.”

Verder is er binnen dit akkoord een dialoog van overheid tot overheid over mensenrechten. Daar komt de situatie van de inheemse volkeren herhaaldelijk aan bod. Murray: ‘Daar willen wij vooral druk zetten op de beloftes van de regering over de hervorming van de antiterrorismewet en het stopzetten van het militair rechtssysteem in gevallen waar inheemse volkeren bij betrokken zijn. Maar dit is een dialoog tussen twee soevereine instanties, namelijk Chili en de Europese Unie. Hoewel wij bepaalde zaken kunnen aankaarten en adviseren, kunnen wij Chili, als soevereine staat, niet verplichten tot bepaalde handelingen.’

Nood aan duurzame maatregelen

Maar voor vele belangenorganisaties zijn deze maatregelen vanuit de Europese Unie slechts een druppel op een hete plaat. Om uit deze situatie te geraken stellen zij dat er enkele fundamentele maatregelen genomen moeten worden.

‘Er is een groot structureel probleem’, stelt Rodrigue Olavarria Tapia, van de stichting France Libertés. ‘Het akkoord van de Internationale Arbeidsorganisatie moet inderdaad geïmplementeerd worden. Maar daarvoor moet men niet samenwerken met Chileense intermediaire organisaties, die dan gaan werken met de “indiaantjes”. Waarom werkt de Europese Unie niet rechtstreeks met deze volkeren? Deze volkeren moeten actief betrokken worden bij de besluitvorming rond thema’s die hen aangaan! Want het gaat over hun grondgebied, hun cultuur. Niemand, geen enkele nationale staat, geen enkele internationale instantie, kan de pretentie hebben hen een levenswijze op te leggen.’

Concreet wil Olavarria Tapia dat de grondwet van Chili veranderd wordt. ‘Deze grondwet is uitgeschreven tijdens de militaire dictatuur en is vandaag nog steeds van kracht. Binnen de grondwet primeert privaat bezit boven algemeen welzijn.

Het is ook zo dat de inheemse bevolkingen geen grenzen kennen. Het grondgebied van de Mapuche bevindt zich tussen Chili en Argentinië. Het is dus geen nationaal probleem, maar een regionaal probleem. We moeten contact zoeken met deze volkeren, niet met de Chileense regering’, besluit Olavarria Tapia.

Oriol Junqueras, Europarlementslid voor de Groenen stelt dat drie zaken moeten nagestreefd worden voor de toekomst. ‘Ten eerste moeten de inheemse volkeren volwaardig erkend worden als politieke protagonisten. Daarnaast betekent praten over inheemse volkeren zoveel als reflecteren over rechtsprincipes. En tot slot is er de rol van de staat. Deze moet de rechten van alle volkeren waarborgen en niet de belangen dienen van de grote bedrijven, zoals vandaag de dag gebeurt.”

De vraag is of deze eisen realistisch zijn binnen de huidige mondiale context. Nieuwe economische spelers als China liggen immers op de loer om de grondstoffen binnen te rijven. De Chinese handelspolitiek moeit zich daarbij niet met binnenlandse conflicten. Europa zit hier tussen twee vuren. Enerzijds werpt zij zich graag op als mondiale voorvechter van de mensenrechten. Maar anderzijds wil de Unie, als handelsblok, haar economische belangen niet in gevaar brengen. En als zij teveel eisen aan de Chileense regering zal voorleggen, zal de keuze van de Chileense regering snel gemaakt zijn. Een dubbeltje op zijn kant.