De ontwapening van conflicten

De opflakkering van tientallen interne conflicten leidde echter vlug tot ontnuchtering. Sedert de val van de Berlijnse muur maakten nieuwe gewelduitbarstingen ongeveer 9 miljoen slachtoffers en 20 miljoen ontheemden en vluchtelingen: één op tweehonderd wereldburgers werd een vluchteling; in Afrika één op honderd. De democratisering van de gevolgen van deze oorlogen was wraakroepend. Het merendeel van de slachtoffers waren burgers; in sommige gevallen liep dit op tot meer dan 90%.

Een wereld veilig voor conflict .

Het doel van conflictpreventie is de wereld veilig te maken voor conflicten en een duurzame vrede tot stand te brengen. Een duurzame vrede onderscheidt zich door : (1) de aanwezigheid van objectieve en subjectieve veiligheid, (2) de eliminatie van onaanvaardbare politieke, economische en culturele vormen van discriminatie, (3) interne en externe legitimiteit, (4) de bevordering van een positieve ontwikkeling van conflicten, en (5) de zelf bestendigende aard van het vredesproces. In de Europese Gemeenschap zijn al deze voorwaarden in grote mate vervuld . In Bosnië daarentegen heerst allesbehalve een duurzame vrede.

De realisatie van een duurzame vrede is een blijvende en veeleisende opgave ,die vier soorten inspanningen vergt:

* Een permanent en constructief overleg over het toekomstige samenleven .

Deze activiteiten worden in het diplomatieke jargon ‘peace making’ of vredestichting genoemd. Het doel hiervan is conflicten te beslechten en gezamenlijk een voorkeurwereld uit te stippelen . De Inter Gouvernementele Conferenties ( IGC) van de Europese Gemeenschap illustreren het belang van deze inspanningen.

* Het installeren van politieke en economische structuren voor de bevordering van vrede .

Door de creatie van een democratische omgeving en een sociaal vrijemarktsysteem slaagde de Europese Gemeenschap er niet alleen in de oorzaken van de vroegere gewelddadige conflicten weg te nemen, maar ook de lidstaten aan te sporen hun conflicten op constructieve manier aan te pakken . De bevordering van de democratische transitie in de Derde Wereld wordt vandaag gezien als een belangrijke investering in de internationale veiligheid .

* De creatie van een integrerend, moreel-politiek klimaat.

Naast structurele inspanningen dient aandacht te worden gegeven aan het creëren van een moreel-politiek klimaat dat bevorderlijk is voor samenwerking en de verwachting koestert van een wederzijds voordelige toekomst . Dit is de software van de vrede. Essentiële aspecten van het moreel politiek klimaat zijn : hoopgevende en vertrouwenwekkende maatregelen, de verzoening van concurrerende waarden, de transformatie van exclusief nationalisme door een wij-gevoel of door meervoudige loyaliteiten, het helen van het verleden en de regelmatige heropfrissing van het historisch geheugen .

* Een effectieve beheersing van wapens.

De vierde groep van inspanningen beoogt de beteugeling van het gebruik van wapens . Het doel van wapenbeheersing is: (1) het gebruik van geweld te voorkomen, (2) wanneer geweld uitbreekt de vernieling te beperken, (3) de kosten van veiligheid te drukken.

Om gewapend geweld te voorkomen kan gekozen worden uit een brede waaier van opties variërend van : wederzijdse en evenwichtige ontwapening en wapenbeheersingsakkoorden, militaire integratie in bondgenootschap, de oprichting van een collectief veiligheidssysteem, de creatie van een stabiele en geloofwaardige afschrikking, vredeshandhaving, veiligheid en vertrouwenwekkende maatregelen, wapenbestanden en demobilisatie, gedemilitariseerde zones, verlenen van militaire hulp, humanitaire interventie, defensieve krijgsmacht en andere alternatieve vormen van defensie, crisisbeheersing, modernisering en democratische herstructurering van de strijdkrachten en van de politiemacht, wapenembargo en boycot, het voorkomen van allerlei vormen van wapenproliferatie, tot de controle van wapenhandel.

Wapentransfers en conflictdynamiek

De laatste editie van ‘The State of War and Peace Atlas’ deelt mee dat in vergelijking met 1985 de waarde van de wapenhandel in 1994 gehalveerd is en op ongeveer 22 miljard dollar geschat wordt . Er wordt laconiek aan toegevoegd dat men van de handel in lichte wapens, zoals handwapens, munitie of mijnen ,weinig of niets afweet en dat deze handel oncontroleerbaar is (1). Een beduidend deel van de wapentransfers gebeurt via wapensmokkel . Bij wapensmokkel gaat het vooral om lichte wapens . In tegenstelling tot de zware wapens die eerder een ontradende rol vervullen, worden deze wapens daadwerkelijk gebruikt bij conflicten. In landen waar zich een crisis of gewelddadig conflict voordoet zijn lichte wapens meestal overvloedig aanwezig (2).

Een meer effectieve preventie van geweldige conflicten, in verschillende fasen van een conflict, vergt beduidende inspanningen om de aanschaf van wapens te beperken en te controleren. Dit is noodzakelijk om twee redenen. Ten eerste omdat wapentransfers in de meeste conflicten een negatieve invloed hebben op de transformatie van het conflict. Zij werken in de hand: de vorming en uitrusting van paramilitaire groepen en milities, destabiliserende machtsverschuivingen, wapenwedlopen, veiligheidsdilemma’s, de mogelijkheid om bij middel van het gebruik of het deskundig niet-gebruik van gewapend geweld de uitkomst van conflicten te beïnvloeden en een militarisering van de besluitvorming. De vreedzame transformatie van conflicten wordt ook in belangrijke mate afgeremd door de escalatie van geschilpunten die mede het gevolg zijn van de militarisering. Het gaat nu niet meer over de kwesties die aan de basis liggen van het conflict, maar ook over haat en wraakgevoelens en vooral over leven en dood . Een tweede reden die de controle over wapentransfers noodzakelijk maakt, is dat door een onveilige omgeving de realisatie van de drie andere voorwaarden voor een duurzame vrede nagenoeg onmogelijk wordt. De logica van wapens is essentieel verschillend van de logica van dialoog . In de meeste conflicten zijn de twee processen onverenigbaar. Een vredesakkoord wordt frequent niet uitgevoerd omdat het op verzet stuit van gewapende partijen die hun best doen om het geweld terug aan te wakkeren. Ook structurele ingrepen vereisen een veilige omgeving. Om het democratiseringsproces vlot te laten verlopen moet paal en perk gesteld worden aan de militarisering van het conflict . Hetzelfde geldt voor de opbouw of heropbouw van de nodige socio-economische structuren. De kans dat structurele hulp wordt stopgezet in een onveilige omgeving is zeer hoog. Te grote politieke risico’s schrikken buitenlandse investeringen af. Tenslotte is het in een onveilige omgeving bijna onmogelijk om een integratief moreel-politiek klimaat te creëren.

Controle van wapentransfers : geen sinecure

De controle van wapentransfers is om vijf redenen geen gemakkelijke opgave.

1. Interdependentie van geweld .

Het zal moeilijk zijn gewapend geweld uit de wereld te bannen, zolang er geen einde wordt gemaakt aan het gebruik van de andere middelen om geweld te plegen: structurele, psychologische en culturele (3). Indien geen aantrekkelijk vredesperspectief in het vooruitzicht wordt gesteld zal de ontwapening van conflicten grotendeels een Sisyfusopdracht blijven.

2. De verwachte nutswaarde

Wapens worden aangeschaft uit militaire, politieke en sociaal-economische overwegingen. Ze vervullen verschillende functies en komen tegemoet aan verschillende noden. Ze kunnen worden gebruikt om zich te verdedigen of om een potentiële vijand af te schrikken. Ze kunnen worden ingezet om dwang uit te oefenen of om waardevolle bezittingen te veroveren. Het bezit van militaire macht kan gepaard gaan met internationaal prestige. Het kan ook een bron zijn van inkomen en sociale status. De vraag naar wapens zal blijven bestaan zolang ze als nuttig worden ervaren.

3. Problemen m.b.t. controle op wapenleveringen

Een effectieve beperking van de wapeninvoer vergt inspanningen op nationaal en internationaal vlak. Het opmerkelijk gebrek aan medewerking van sommige wapenproducerende landen en wapenconsumerende landen is schokkend. Tussen 1990 en 1994 werd Rwanda van wapens voorzien door Egypte, Frankrijk, Rusland en Zuid-Afrika. Naast de morele kant van dit soort buitenlands beleid schijnen de verantwoordelijke leiders niet te beseffen hoe ernstig de gevolgen van de verspreiding van lichte wapens zijn voor de interne en internationale onveiligheid en instabiliteit. In veel gevallen zijn de consumerende landen het slachtoffer geworden van een sociaal aftakelingsproces, waarbij het openbare gezag geen enkele invloed meer kan uitoefenen of volkomen corrupt is. Een effectief controlesysteem vergt inspanningen op verschillende niveaus : lokaal, regionaal, nationaal en internationaal . Op internationaal vlak moet nog heel wat gebeuren. In tegenstelling tot de ABC wapens ( nucleaire, biologische, chemische ) die het voorwerp zijn geworden van talrijke akkoorden en verdragen, zijn de conventionele wapens aan geen enkele internationale controle onderworpen. De internationale gemeenschap dient op dit terrein een grotere verantwoordelijk op zich te nemen door middel van : effectieve verdragen, sluitende embargo’s en in het kader van vredesoperaties, de ontwapening van milities en van de bevolking. De ontwikkeling van een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid zou de Europese Unie toelaten op het vlak van conflictpreventie een grotere rol te spelen.

4. Kosten van alternatieve veiligheidssystemen.

De creatie van duurzame vrede noodzaakt niet alleen initiatieven m.b.t. wapenbeheersing, maar ook een reeks niet-militaire inspanningen van diplomatieke, politieke, en socio- economische aard op nationaal en internationaal vlak. Na de Tweede Wereldoorlog werd West-Europa niet allen gepacificeerd door de militaire integratie van de lidstaten, maar ook door de promotie van de politieke en economische integratie. Tevens worden inspanningen geleverd om niet alleen het democratische gehalte van de lidstaten, maar ook van de besluitvorming binnen de Europese Unie te bevorderen. Op economisch vlak werd geopteerd voor een sociaal vrijemarktsysteem en voor het wegwerken van grote regionale verschillen binnen de Europese gemeenschap. De realisatie van een veiligheidsgemeenschap of van een groep van landen die zich intern maar ook ten aanzien elkaar veilig voelen, vergt blijvende en aanzienlijke inspanningen. De integratie van het vroegere Oost-Duitsland (DDR) in de Europese Gemeenschap kost de Duitse Gemeenschap heel wat extra belastingen en spanningen.

5. Gebrekkige deskundigheid of knowhow.

Ten slotte vergt het op gang brengen van een duurzaam vredesproces deskundigheid. Het falen van een groot aantal conflictpreventie-initiatieven benadrukt de behoefte aan een beter inzicht in conflicttransformatie . Een analyse van de vredesinitiatieven in recente conflicten toont aan dat het vredesbeleid grotendeels het bundelen is van goed bedoelde één -dimensionele maatregelen, zoals: bemiddeling in onderhandelingen, het sturen van blauwhelmen, humanitaire hulpverlening, de organisatie van verkiezingen en eventueel de installatie van een oorlogstribunaal. Te weinig wordt rekening gehouden met de negatieve gevolgen van sommige maatregelen. Blauwhelmen kunnen gegijzeld worden, waardoor een krachtige militaire interventie onmogelijk wordt; niet-ontwapende vluchtelingenkampen kunnen later als uitvalsbasis dienen; verkiezingen kunnen onder bepaalde omstandigheden tot politieke regressie leiden; de installatie van een oorlogstribunaal na de opflakkering van geweld kan een snelle beëindiging ervan bemoeilijken . De ontwikkeling van een conflicteffectrapporteringsysteem, dat de beleidsvormers zou toelaten om tijdig de positieve en negatieve impact van hun beleid op de conflictdynamiek in te schatten, zou een belangrijke bijdrage kunnen leveren tot het uitwerken van een meer effectief conflictpreventiebeleid (4). Een concept dat meer aandacht verdient is ‘ vredesarchitectuur ‘. Dit begrip suggereert dat vredesopbouw meer vergt dan deskundigheid ; dat het een kunst is, en dat het niet de architect is, maar de bouwheer die bepaalt hoe de vrede er zal moeten uitzien.

Noten:

1. Dan Smith, The State of War and Peace Atlas, 1979, Penguin Group,London.

2. Bernard Adam, Wapentransfers naar Afrika controleerbaar ?, in Conflicten in Afrika, 1997, GRIP,Brussel.

3. Luc Reychler, Een wereld veilig voor conflict: handboek voor vredesonderzoek, 1995, Garant, Leuven.

4. Luc Reychler, Conflict Impact Assessment System (CIAS), paper presented at the IPRA conference, Brisbane, Australia.1996.

De auteur is directeur van het Centrum voor Vredesonderzoek en Strategische Studies aan de K.U.Leuven. Hij doceert aan de Afdeling Internationale Betrekkingen van de K.U.Leuven internationale politiek en vredesonderzoek. Zijn onderzoeksdomein betreft ‘Theorieën en methoden van internationale betrekkingen’, ‘Strategische Studies’, Vredesonderzoek en conflicttransformatie’, ‘Europees Veiligheidsbeleid’, ‘Multilaterale diplomatie en onderhandelingstechnieken’.