De opstand tegen de gemeten tijd

‘Poëzie is het ware verhaal van de menselijke geest’, volgens de organisatoren van het poëziefestival in Medellin, Colombia. ‘Er zijn wetenschappers,’ vervolgen ze, ‘die de poëzie bestempelen als een eenzame afwijking. Het tegendeel is waar: poëzie is het hart van het volk, want in dat hart is er plaats voor intimiteit en spiritualiteit.’ We zijn andere, revolutionaire taal gewoon vanuit de oerwouden en achterbuurten van Colombia. Toch heeft dit pleidooi voor de poëzie ook een revolutionaire dimensie, al was het maar omdat het tegenover de stomheid van het geweld de communicatieve kracht van het gedicht plaatst. De poëzie verzet zich bovendien halstarrig tegen de onderliggende logica van de globalisering: de commodification, of de tendens om alles wat leeft, bestaat of gedacht wordt te hanteren als verkoopbare producten. Poëzie verwerpt bijvoorbeeld de heersende gewoonte om de tijd op te delen in steeds kleinere eenheden. Een gedicht is een blokkade tegen de tijd die beweert van verleden naar de toekomst te leiden via de simpele rechte lijn die door het heden loopt. Elke dichter is een Genua of Seattle, een onbeholpen schreeuw tegen de kolonisatie van de menselijke tijd door de commerciële of industriële belangen. Agenda’s, kalenders, uurwerken en palmtop-organisers sluiten de tijd op, de poëzie bevrijdt haar. In de woorden van Gerrit Kouwenaar:



De tijd staat open, het hijgt aan weerszijden

of avond en donker elkander omarmen, het slaapt
dat het kraakt in de stokoude boomgaard, zwanger
van wanvruchten galappels wormen
in het huis het gemor van adem, van data

dat de nachtschade hangt aan zijn leven
dat de zaaier ontkiemt in zijn veldbed
dat de groene woorden als kersen bederven

bij vlagen het heden, de vragen, gesteun
van de lage eenmalige bomen om een lange totale
genadige zomer, om najaar, om winter -



De tijd van de dichter is niet gescheiden van de dagelijkse handel en wandel, van de politieke actualiteit en economische besognes. Het is een tijd die woont onder de schillen van uren en dagen, die deel uitmaakt van afspraken en deadlines maar er niet aan gebonden is. De Turkse dichter Ahmet Hamdi Tanpinar schrijft:



Ik heb de tijd gezien
tussen de omgevallen zuilen
van een eeuwenoud paleis
met op zijn voorhoofd blauweregen
en als een god zo schoon

Gezeten op zijn geboorterots als een vogeljong
dat op zijn vleugels wacht om uit te vliegen
heb ik de tijd gezien
fladderend in mijn holle handen



Het gevaar van de zuilen waartussen Tanpinar de tijd neerlegt, is dat de niet-mechanische, poëtische tijd verbonden wordt met een soort antieke mythologie en dus met een periode in het verleden. Poëzie roept inderdaad op tot stilstand, maar dat is allesbehalve een nostalgische terugkeer naar een -imaginair- verleden. Terugkeren is trouwens bewegen, niet stilstaan. Poëzie verzet zich niet tegen het malen van de tijd of tegen de evolutie van de dingen, maar tegen de dictatuur van de gemeten tijd. Stilstaan is niet de doelstelling van de poëzie, maar de voorwaarde om tot rust en essentie te komen. Die stilstand kan bereikt worden tijdens de routines van een zevenurenwerkdag of -voor gevorderden- in een drukke winkelstraat. Het lezen van gedichten is een oefening in dat soort stilstaan. Lezen en overwegen, proeven en herkauwen zijn de basisregels voor wie zich verzet tegen consumptie en concurrentie. In een ander gedicht schrijft Ahmet Hamdi Tanpinar:



Ik sta niet midden in de tijd
noch geheel en al erbuiten
maar in de niet te delen stroom
van één moment, volstrekt en wijd



Hoe wijd en onbegrensd een moment kan zijn, bewijst de poëzie die zich schijnbaar conformeert aan onze (post-)industriële tijdsbeleving. Een gedicht over één bepaald moment, gesitueerd op één bepaalde plaats, gaat toch altijd ook over mijn hier en nu. Poëzie was al cyber, want niet aan tijd en plaats gebonden, voor het woord bestond en realiseert een wereld zonder grenzen, ook al is de verscheidenheid van de gebruikte talen op het eerste gezicht een onoverbrugbare kloof. Cemal Süreya, een andere Turkse dichter, schreef een gedicht onder de titel De boot van 8.10 uur. Zijn veerboot vaarde wellicht tussen Europa en Azië, of meer bepaald tussen Eminönü en Besiktas. Zijn gedicht vertrekt echter ook op perron 9 naar Brussel Zuid (met vermoedelijk vijftien minuten vertraging), of laat zich lezen buiten elke verwijzing naar of ervaring van verplaatsing. De boot van Süreya is klokvast of zou dat moeten zijn, de pendelaars hebben echter een eeuwigheid.



Weet je wat er in jouw stem zit
Het midden van een tuin
De blauw zijden winterbloem
…
Weet je wat er in je stem zit
De oude kussen
Het beslagen raam van de badkamer
…
Weet je wat er in je stem zit
De woorden die je niet zeggen kon
Kleine dingen misschien
Maar op dit uur van de dag
Blijven ze overeind als een monument



De bouwstenen van de dichterlijke tijd/eeuwigheid zijn niet seconden of dagdelen, maar woorden en beelden. Het nu kan samenvallen met het verleden, als de woorden dat maar willen. ‘Elk woord is een valstrik, een talisman, een verbod en een aanroeping’, schrijft de Libanese dichter Abbas Baydoun. ‘Het woord is god, totem, voorouder en ontstaan.’ Het woord roept een tijd op die bevrijd is van snelheid en prestatie, en toegang biedt tot de werkelijkheid die zelfs de beste agenda of kalender ontsnapt. Maar wie hoopt dat de po*ezie meteen ook een romantische werkelijkheid creëert, ontdaan van conflicten en hopeloze worstelingen, die vergist zich dodelijk. De Chinese dichter Bei Dao krijgt daarom het laatste woord:



De dagen van weleer gaan tekeer
tegen de bloem van het moment
de nacht, de trots van jongeren
valt knuffelt stenen
breekt glas in dromen