De opstandige Halve Maan van Bolivia

Aanleiding voor het recente conflict in Bolivia was de ruime overwinning van president Evo Morales tijdens het referendum van 10 augustus, waarin de Bolivianen zich uitspraken over het aanblijven van de president en de gouverneurs.
Na dat referendum kondigde de regering voor eind januari 2009 een nieuw referendum aan, ditmaal over de goedkeuring van de nieuwe grondwet. De oppositie, die het hervormingsproces van Morales’ partij Movimiento al Socialismo (MAS) systematisch wil boycotten, reageerde met een agressief actieplan. Wekenlang stonden regering en oppositie met getrokken messen tegenover elkaar.

Tot er bloed vloeit

De Boliviaanse oppositie situeert zich voornamelijk in de oostelijke departementen Santa Cruz, Tarija, Beni, Pando, Chuquisaca en Sucre –de zogenaamde Media Luna of Halve Maan. Hier wonen Bolivia’s blanke oligarchie en families van grootgrondbezitters, die traditioneel de politiek en de economie beheersen, met figuren als Branco Marinkovic, leider van het burgercomité van Santa Cruz en kopstuk van het verzet tegen de MAS.
Ook de oppositiepartij Podemos heeft hier haar wortels, met aan het hoofd Jorge Quiroga, een leerling van ex-dictator Banzer. Toen Banzer in 1997 opnieuw president werd, zette hij het project van neoliberale hervormingen en privatiseringen door, met Quiroga aan zijn zij. Zij zien hun belangen bedreigd door de nieuwe grondwet. Als reactie op Morales’ overwinning in augustus organiseerden ze eigen referendum, over een autonomiestatuut voor hun departement.
In de oplopende spanningen werden wegen geblokkeerd en gasinstallaties beschadigd. Op verschillende plaatsen raakten paramilitaire groepen en jongerenmilities van de oppositie slaags met MAS-aanhangers, tot er op 11 september effectief bloed vloeide. Die ochtend werden in El Porvenir, in het departement Pando, in opdracht van gouverneur Leopoldo  Fernández aanhangers van de regeringspartij MAS gewelddadig aangepakt door paramilitairen. Trieste balans: dertig doden.
Het was de druppel die de emmer deed overlopen. Onmiddellijk daarop werd in Pando de noodtoestand afgekondigd, gouverneur Fernández belandde achter de tralies en VS-ambassadeur Philip Goldberg werd de laan uitgestuurd. Goldberg werd ervan verdacht de Media Luna te stimuleren om af te scheuren. In het verleden was hij nog ambassadeur in Kosovo en ook daar werd hij ervan beschuldigd de separatistische beweging te hebben aangewakkerd.
Op aandringen van de Zuid-Amerikaanse Unie Unasur trokken regering en oppositie naar de onderhandelingstafel om de lont uit het kruitvat te halen. Met succes, want op 22 oktober gaf het Nationaal Congres –de MAS heeft de meerderheid in het parlement maar de senaat wordt aangevoerd door de oppositie–  zijn fiat voor een referendum over de nieuwe grondwet op 25 januari 2009. Tegelijk zal het volk zich dan ook moeten uitspreken over de maximale omvang van het grootgrondbezit.   

Revolutie in schuifjes

Tijdens de recente onderhandelingen met de oppositie heeft de Boliviaanse regering belangrijke toegevingen moeten doen. Het akkoord voorziet algemene verkiezingen op 6 december 2009, maar Evo Morales moest beloven dat hij zich nog slechts voor één termijn kandidaat zal stellen. Een derde ambtstermijn –zoals aanvankelijk voorzien was in de nieuwe grondwet– zit er dus niet langer in.
Ook werden wijzigingen aangebracht omtrent de invulling van decentralisatie en autonomie, de landhervorming, gerechtelijke hervormingen en het beheer van de natuurlijke rijkdommen. De oppositie vroeg onder meer dat de inheemsen geen toegang zouden krijgen tot natuurlijke rijkdommen –op dit ogenblik zijn heel wat inheemse gemeenschappen gevestigd in gebieden met gasreserves in de ondergrond. Een andere eis was dat alles wat met grondbezit en landbouw te maken heeft onder de autonome bevoegdheid van de departementen zou vallen, en dat maatregelen over de inbeslagname van grond uit de grondwet zouden geschrapt worden.
Allemaal elementen die na het hele grondwetgevende proces voor de regering niet meer ter discussie gesteld konden worden. Uiteindelijk hebben beide partijen toegevingen moeten doen. De oppositie werd over de streep getrokken met de belofte dat er geen confiscaties zullen gebeuren, en dat de bepalingen over de maximale grootte van het grondbezit niet met terugwerkende kracht zullen zijn.

De Halve Maan-regio worstelt met een historische erfenis van onopgeloste problemen: de ongelijke verdeling van grond en racisme tussen blanken en indianen.

Clash van twee maatschappijmodellen

Tussen het project van de regeringspartij en dat van de oppositie ligt een wereld van verschil. Daarenboven vormt de Boliviaanse oppositie geen homogeen blok. Zo incarneert de gouverneur van Pando de feodale cultuur van de grootgrondbezitters, terwijl het de dominerende groepen in Tarija en Santa-Cruz op de eerste plaats te doen is om de rijkdommen die hun immense gasvoorraden opleveren.
Voor Santa Cruz zijn het grootgrondbezit en de agrobusiness van vitaal belang, in tijden van groeiende vraag naar soja en andere landbouwproducten. Sucre is dan weer de historische hoofdstad met een blanke elite die niets gemeen wil hebben met inheemsen en arme boeren.
Wat de Media Luna verenigt, zijn economische belangen en de angst om invloed te verliezen. De regio worstelt met een historische erfenis van onopgeloste problemen. Bovenop het diepgewortelde racisme tussen blanken en indianen, is er de ongelijke verdeling van de grond. Dat probleem kan volgens de MAS alleen opgelost worden door de indianen grond te geven om in hun eigen onderhoud te voorzien.
Al decennia vragen guarani-gemeenschappen in de regio afbakening van hun territoria, maar eigendomstitels zijn nog steeds niet toegekend. Tussen 1953 en 2002 is wel verder gewerkt aan de herverdeling van gronden, maar de ongelijkheden zijn gebleven. De regering van Evo Morales is nu begonnen met de sanering van gronden, het op punt stellen van de kadasters en het toekennen van staatsgronden aan arme boeren.
Maar op sommige plaatsen waar functionarissen van het Instituut voor Landhervorming grond willen opmeten, worden ze met stokken en kogels ontvangen. Gewapende mannen in dienst van de grondeigenaars maken hen het werk onmogelijk.
2009 belooft alleszins een –zoveelste– spannend politiek jaar te worden voor het Andesland. Eens de grondwet goedgekeurd is, moet een en ander nog vertaald worden in wetteksten, wat in het Congres het nodige vuurwerk zal opleveren. Het bloedbad van Pando en de tussenkomst van Unasur heeft het aanzien van de oppositie verzwakt. Toch hoopt die bij de verkiezingen van december 2009 Morales te overtroeven.