‘De postmoderne mens is de fundamentele vragen vergeten’

Het decor is strak. De achtergrond bestaat uit een staketsel van aluminium buizen die chaotisch in elkaar haken en zo de stad Thebe evoqueren. Op de planken twee groepjes choreografen in het zwart, die het koor uitmaken. Hoofdpersonage Kreon staat heel het stuk op een plek in het midden. De belichting flitst aan en uit als in een disco en ook de bewegingen van de choreografen zijn hoekig en staccato. Het is even wennen, want Euridice’s Cry wordt in het Turks opgevoerd –met vertaling in ondertitels. Maar de taal mist zijn effect niet. De ritmische verzen komen over zoals het oud-Griekse toneel moet geklonken hebben. De bewerking van Sahika Tekant is een mix van antiek en postmodern, sober en beklemmend tegelijk.
‘Ons dagelijks leven is dikwijls zo ingeperkt en verloopt vaak volgens stereotype patronen, terwijl we helemaal niet door hebben hoe voorgeprogrammeerd we leven’, vindt Sahika Tekand, en dat is precies het gevoel wat de koorleden overbrengen in bewegingen en klanken. De thematiek van Euridice’s Cry –het derde luik van de Oedipus-trilogie– is gekend: Kreon, de gloednieuwe koning van Thebe, verbiedt de begrafenis van zijn neef Polyneikes, die is gesneuveld als vijand van de stad. Polyneikes’ broer Eteocles krijgt wel een plechtige begrafenis omdat hij het leven liet terwijl hij de stad verdedigde. Hun zus Antigone –nichtje en toekomstige schoondochter van Kreon– negeert het verbod van de koning en begraaft Polyneikes toch, al tekent ze daarmee haar eigen doodvonnis. Dat leidt uiteindelijk tot de zelfmoord van Euridice, de vrouw van Kreon. De tragiek is 25 eeuwen oud en ontrafelt de keuze tussen goed en kwaad, tussen de wetten van de goden en die van de mensen. De keuze tussen wat er werkelijk toe doet, en wat illusie is, verblinding door het licht van macht en roem.
Ik ontmoet regisseur Tekand de ochtend na de voorstelling in een Antwerps hotel. Ze heeft een diepe, krachtige stem en haar bruine huidskleur en donkere lange haren geven haar een warme uitstraling. Met brede gebaren en vol gedrevenheid wil ze me duidelijk maken waar haar passie voor het oude Griekse drama vandaan komt. Maar haar kennis van het Engels schiet tekort, en daarom roept ze haar tolk bij het gesprek. Zeven jaar geleden heeft ze de oude Griekse tragedies terug ontdekt. Omdat die zo goed aansluiten bij waar onze samenleving nood aan heeft, vindt Tekand. ‘In onze zo vluchtige omgeving zijn wij verleerd om de diepere vragen te stellen. We denken voortdurend in individuele termen en zitten opgesloten in ons eigen wereldje. Zowel in liefdesrelaties tussen mensen als op politiek vlak. We denken zo individualistisch. De moderne mens is al lang vergeten om zich verantwoordelijk te voelen voor het grotere geheel en in een breder perspectief te zien waarmee we bezig zijn. Dit brengt ook mee dat we niet meer stilstaan bij onze vergissingen en misdaden, we graven niet meer naar verklaringen. Het is geen kwade wil, we hebben gewoon die reflex niet meer. En tegelijk wanen we ons gelukkig, omgeven door een wereld die vaak gekunsteld is en ons wordt opgedrongen. We leiden ons leven, gedwongen in een keurslijf en verwarren dat met vrijheid en zingeving. De postmoderne mens is vergeten de fundamentele vragen te stellen. De Griekse tragedie stelt die vragen wel en daarom is ze vandaag opnieuw zo belangrijk. In de tragedie is er een wezenlijke structuur die de mens herinnert aan fundamentele ethische principes en aan de diepere zin van het bestaan. Precies daarom heb ik me altijd zo aangetrokken gevoeld tot die tragedies.’ Trots vertelt Tekand dat ze haar trilogie ook heeft opgevoerd in het theater van Delphi, het centrum van de oud-Griekse cultuur.
De kortzichtigheid waar Tekand het over heeft, ziet ze ook in de manier waarop we omgaan met het probleem van de globale opwarming. ‘We hollen maar verder, en ook regeringen laten zich op de eerste plaats drijven door financiële en economische belangen. Maar als over twintig jaar Turkije een woestijn is, zullen we zien dat de financiële bekommernissen die we vandaag belangrijk vinden relatief zijn op de lange termijn. Misschien is over een paar decennia de planeet dan zelfs gewoon onleefbaar geworden.’ In onze kortzichtigheid zijn we blind voor de ware toedracht, vindt Sahika. Ook voor die blindheid heeft het Griekse toneel een rol: de figuur van Teresias, de oude blinde ziener, die aankondigt hoe Kreon zijn eigen graf graaft door zijn optreden maar die door niemand begrepen wordt.
Een vers dat cruciaal is in het stuk en dat bij wijze van

‘We worden zo opgeslorpt door onszelf en ons eigen kleine wereldje. Niemand voelt zich nog verantwoordelijk voor het groter geheel. Dat is onze tragedie.’

baseline steeds opnieuw herhaald wordt door het koor is: ‘Als een wet de bewaker is van wreedheid en niet van gerechtigheid, dan gooi je die beter weg, als een stuk rottend vlees.’ Dat laatste is een duidelijke verwijzing naar het dode lichaam van Polyneikes dat niet mocht begraven worden. Wetten zijn gemaakt door en voor mensen, en als ze een vreedzaam samenleven in de weg staan, worden ze beter aangepast. Dat is het standpunt dat Antigone vertolkt. Maar Kreon verafgoodt de wet, om zijn eigen positie te onderbouwen. Antigone walgt van zo’n houding, net als regisseur Tekand. ‘We zien vandaag op zoveel plaatsen hoe godsdienst misbruikt wordt in functie van specifieke politieke doelstellingen.’ Een radicale, fundamentalistische opleving vreest ze niet echt in Turkije, al is niets echt verworven. ‘Als je kijkt naar de geschiedenis van ons land en de strijd die er al geleverd is, denk ik niet dat de bedreiging reëel is dat Turkije ooit door religieuze wetten geregeerd zal worden. We hebben een zeer grote jonge bevolking die zich heel goed bewust is van de situatie. Belangrijk is wel dat Turkije zich niet in de steek gelaten voelt. De steun en motivatie van Europa zijn voor ons heel belangrijk om de fundamentalistische krachten in te perken.’
Turkije is een land in volle ontwikkeling, een land met een enorm potentieel. Mensen willen graag een goed leven hebben, maar een aantal irrationele problemen staan een vreedzaam samenleven in de weg. Sahika Tekand geeft het heel actuele voorbeeld van de universiteit. ‘Ik geef theateropleiding en daarbij stel ik vast dat wij een zeer creatieve generatie jongeren hebben. Opdat die mensen zouden kunnen leven in een vreedzame samenleving, is het belangrijk dat wij de juiste analyses maken en ons niet door leugens laten leiden. Neem nu de hoofddoekdiscussie, die ook bij ons aan de orde is. Ik heb nooit aan meisjes gevraagd om de hoofddoek af te doen. Maar ik heb wel de moed opgevat om aan mijn studenten te zeggen dat zo’n hoofddoek dragen ons niet één stap vooruit brengt op de weg naar vrijheid. Wel integendeel. Het is een stap verder weg van de vrijheid die ons doet groeien. Geen enkele goddelijke wet vraagt vrouwen hun hoofd te bedekken. Het is een maatregel die door mannen wordt opgelegd en daarom is het een vorm van manipulatie.’
Een probleem proberen op te lossen door het te verbieden of er een vergrijp van te maken, is volgens Tekand de verkeerde aanpak. Het is belangrijker na te gaan waarom vrouwen er dan toch op staan om de hoofddoek te dragen, om zo de valse argumenten te ontmaskeren. ‘Het aantal meisjes dat niet naar de universiteit kan omdat ze geen hoofddoek mag opzetten, is misschien één procent. Het aantal meisjes dat niet naar de universiteit komt omdat ze het geld niet hebben, is misschien veertig procent. Het thema van de hoofddoek is misschien wel opgeklopt, precies om de aandacht af te leiden van het reële sociale probleem.’
In alle bewerkingen van de oud-Griekse drama’s opteert Tekand voor een prominente rol van het koor. ‘Het koor is voor mij de vertolking van de menselijke dimensie, van het lijden van al wie het onderspit moet delven. Niet vanuit een houding om dat lijden fatalistisch te ondergaan. We kunnen daarop reageren, mensen wakker schudden en tot de orde roepen.’
De hoop voor de toekomst ligt voor Tekand in de vrouwen. ‘Heel diep in mij heb ik het gevoel dat wij een gemeenschappelijk aanvoelen delen, een gezamenlijke kracht. Die kracht wil ik wakker maken. Daarom ook heet dit stuk Euridice’s cry, en niet Antigone. Euridice is het personage dat 2500 jaar heeft moeten zwijgen. Niemand heeft ooit veel aandacht aan haar besteed in het uitwerken van dit thema. Maar nu schreeuwt ze het uit. Voor alle zusters van de wereld.’