Lees later

De Sovjeterfenis in beeld: de westrand

Op 25 december is het precies twintig jaar geleden dat de Sovjetunie officieel ophield te bestaan. MO* reisde de voorbije jaren door heel wat voormalige Sovjetrepublieken, van Tallinn tot Vladivostok, en blikt terug met een reeks pakkende beelden. In deze aflevering: de westrand van de Sovjetunie, met de Baltische staten, Estland, Letland en Litouwen en de Oost-Europese landen Moldavië en Oekraïne.

Kristof Clerix . 21 december 2011

Estland heeft de voorbije jaren uitdrukkelijk de toeristische kaart getrokken. Met zijn middeleeuws karakter is hoofdstad Tallinn daarbij een van de topbestemmingen. Omgekeerd is Estland een van de Europese landen die op IT-vlak een voortrekkersrol speelt. Geen toeval dat de NAVO uitgerekend daar zijn Cyber Defense Centre heeft ondergebracht. MO*
Tientallen jongeren, volwassenen en bejaarden schuiven in de Ledus ijshockeyhal in het centrum van Daugavpils –een verpauperde industriestad in het zuidoosten van Letland– aan voor een wedstsrijd in de Baltische ijshockeycompetitie. We will, we will rock you, knalt door de boksen. Op het ijs gaat het er hard aan toe. Na twee helften staan de Daugavpils Stalkers in groen-witte harnassen met 2-4 achter tegen het Estse Namunas-team. Heel het team van Daugavpils is Russisch. IJshockey is de nationale sport in Letland. ‘Als ons nationale team tegen Rusland speelt, supporter ik toch voor Letland’, lacht Yelena, een jonge Russin in het publiek. ‘Wat wil je? Dit is mijn land.’ In Daugavpils zijn 55 procent van de inwoners Russen, 15 procent Polen en amper 16 procent Letten. MO*
Alexeij Sotnikov is een alien. Aliens zijn geen staatsburger van Letland maar ook niet van Rusland. De Baltische staat telt een half miljoen niet-burgers, de meesten daarvan zijn aliens. Die aliens mogen geen grond bezitten, hebben geen stemrecht en zijn van bepaalde beroepen uitgesloten. Aliens kunnen een carrière als diplomaat, rechter of kabinetsmedewerker vergeten, maar ook voor een aantal jobs in de privé-sector, zoals privé-detective, lijnpiloot of hoofd van een veiligheidsbedrijf, komen zij niet in aanmerking. Sotnikov is als Rus opgegroeid in Letland en weigert principieel aan het Letse naturalisatie-examen deel te nemen. ‘Ik ben in Letland geboren, heb hier gestudeerd, werk en betaal belastingen. Het is aan de staat om mij het burgerschap te verlenen. Ik vind het een belediging dat ik daarvoor een examen zou moeten afleggen. Ik heb het burgerschap niet eens nodig want ik heb een job en een flat. En waarom zou ik mijn Lets verbeteren? Met mijn Letse collega’s spreek ik Russisch en Letse vrienden heb ik niet. Ik leef hier in een Russische wereld.’ MO*
Op de centrale markt, aan de achterkant van het station in Riga, vind je gestoofde paddestoelen, zelfgebreide kousen en Russische kranten. Aan de ingangen van de oude zeppelinhangars uit de Eerste Wereldoorlog slijten bedelaars in warme lompen zonnebrillen, boeketjes bloemen en platgestreken plastic zakjes aan voorbijgangers. Op de grootste markt van de Baltische Staten zie je Letten, Russen, Oekraïners en Roma door elkaar. Toch leven de Russischtalige en de Letse gemeenschap in het dagelijkse leven veeleer langs dan met elkaar. In de voormalige Hanzestad Riga is 43 procent van de 750.000 Russisch. Veel Russen werken in Russische bedrijven voor Russische bazen. Ze lezen Russischtalige kranten uit Rusland en Letland. En thuis staat de tv altijd afgestemd op het Eerste Baltische Kanaal of Nummer Een, uitgezonden vanuit Rusland. MO*
Litouwse grenswachter. Sinds de uitbreiding van de Europese Unie in 2004 maakt Litouwen deel uit van de nieuwe buitengrens van Europa. De grenspost in het dorpje Medininkai ligt op 25 kilometer van de Litouwse hoofdstad Vilnius. Eens de grenspost voorbij, ben je in Wit-Rusland. De Europese Unie heeft Litouwen financieel ondersteund om zijn grenzen beter te beveiligen, onder meer in het kader van de strijd tegen mensenhandel. MO*
De indrukwekkendste plek van de Baltische Staten is Jurgaiciai, beter bekend als de Kruisberg, vlak bij de stad Siauliai. De sfeer op die berg met meer dan tweehonderdduizend verschillende kruisen in alle kleuren en maten is onbeschrijflijk. Sacraal overdag, bij valavond luguber is de Kruisberg sinds het bezoek van paus Johannes Paulus II in 1993 een beroemd bedevaartsoord. De eerste kruisen werden in de negentiende eeuw opgericht ter nagedachtenis van de Litouwers die tussen 1831 en 1861 stierven in de strijd tegen de Russische tsaren. Later werden elke nacht in het geheim nieuwe kruisen bijgeplaatst als protest tegen de sovjetbezetting. Ook vandaag nog groeit het aantal kruisen dag na dag en kan niemand zeggen hoeveel er precies staan. Na de toetreding van Litouwen tot het Navo-bondgenootschap stuurde België F16’s naar het land om het luchtruim te bewaken. De Belgische militairen werden gelegerd in Siauliai, het dorp van de Kruisberg. Twee Belgen werden in 2004 door de legertop teruggeroepen nadat ze betrokken waren geraakt in een vechtpartij met de lokale bevolking. MO*
Daria Sliva, een studente met Russische roots in de Moldavische hoofdstad Chisinau. Met zijn verzorgde parkjes, brede lanen, splinternieuwe shoppingcentra, relaxte terrasjes en vrolijke inwoners doet niets op het eerste gezicht vermoeden dat Chisinau de hoofdstad is van het armste land van Europa. Maar schijn bedriegt. Op de index van menselijke ontwikkeling van het VN-Ontwikkelingsprogramma staat Moldavië op de 117de plaats, in het gezelschap van landen als Mongolië, Vietnam, Equatoriaal Guinea en Oezbekistan. Moldavië is qua oppervlakte en bevolking vergelijkbaar met Albanië, maar het bnp is drie keer zo klein als dat van het sowieso al arme Balkanland. Niet werkloosheid is het probleem in Moldavië maar lage lonen. Een arts verdient 100 euro per maand, een hoogleraar aan de universiteit 80 euro, een grenswachter amper 50 euro. Geen wonder dat de bevolking de benen neemt. MO*
Van de vier miljoen inwoners is de afgelopen decennia maar liefst één miljoen –al dan niet legaal– uit Moldavië weggetrokken. Achterblijvers –kinderen en gepensioneerden– leven van stortingen uit het buitenland, goed voor een derde tot veertig procent van het nationale inkomen van Moldavië. De afhankelijkheid daarvan maakt het land kwetsbaar, want in een economische crisis kunnen de inkomsten snel opdrogen. MO*
In april 2009 werd Chisinau heel even wereldnieuws. Nadat de communisten alwéér de verkiezingen hadden gewonnen, kwamen mensen massaal op straat om te protesteren tegen verkiezingsfraude. Het parlementsgebouw werd in brand gestoken en er vielen drie doden. Jonge manifestanten stuurden alle laatste ontwikkelingen de wereld in via het internet, waardoor de opstand bekend werd als de Twitterrevolutie. In de nasleep van de gebeurtenissen werden de communisten overigens van de macht verdreven door een coalitie van vier partijen, de Alliantie voor Integratie in de EU. Dé grote prioriteit van de Moldavische regering is de integratie van Moldavië in de Europese Unie. MO*
Wie door het centrum van de Moldavische hoofdstad wandelt, kan niet langs de vele groepjes jongeren kijken die met een laptop op schoot zitten te surfen. Burgemeester Dorin Chirtoaca: ‘We beseften dat Twitter kan helpen om de wereld te informeren over wat er in Moldavië gebeurt. Daarom heb ik in samenwerking met een internetprovider in zes stadsparken gratis draadloos internet geïnstalleerd. We hebben naast de bankjes zelfs stopcontacten aangebracht om jongeren te stimuleren online te gaan.’ Sindsdien staat Chirtoaca bekend als de Twitterburgemeester. MO*
Op een goed uur rijden van de Moldavische hoofdstad Chisinau doemt uit het niets een grenspost op die niet door de internationale gemeenschap wordt erkend. Een strook van vijftig meter niemandsland tussen koeienweien markeert de toegang tot de Pridnestrovische Moldavische Republiek, in de volksmond Transnistrië (letterlijk: ‘aan de andere kant van de Dnjestr-rivier’). De opstandige republiek is niet groter dan twee keer de provincie Limburg en telt een half miljoen inwoners. Na een gewapend treffen dat zowat duizend mensenlevens eiste, scheurde Transnistrië zich met de hulp van Rusland in 1992 af van Moldavië. Overal in het centrum van hoofdstad Tiraspol prijkt het nationale embleem van Transnistrië, mét hamer en sikkel onder een rode ster. Het leverde Transnistrië de reputatie op van openlucht-Sovjetmuseum en communistische verzetshaard waar de tijd heeft stilgestaan. De naam van de hoofdstraat verwijst naar de Sovjetrevolutie van 25 oktober. Aan weerszijden steken standbeelden van helden en historische figuren fel af tegen de blauwe lucht. Als kers op de taart: een metershoog standbeeld van Vladimir Iljitsj Oeljanov, alias kameraad Lenin, pal voor het parlementsgebouw. MO*
De centrale markt in Tiraspol, de hoofdstad van Transnistrië. Op elke belangrijke EU-Rusland-top komt Transnistrië –dat door geen enkele staat wordt erkend– wel ter sprake. Samen met de VS maakt de EU als waarnemer deel uit van het “5+2”-onderhandelingskader om te komen tot een oplossing voor het conflict rond Transnistrië (de “5” slaat op Rusland, Moldavië, Transnistrië, de VN en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa). Na een pauze van vijf jaar zijn de vredesgesprekken in dat “5+2”-kader in september 2011 formeel hervat. MO*
Militaire ceremonie in Kiev, de hoofdstad van Oekraïne. Volgens militair strateeg Martin van Creveld is Oekraïne vanuit strategisch oogpunt van onschatbare waarde voor Rusland. Zbigniew Brzezinski, voormalig adviseur Nationale Veiligheid in de VS, stelde zelfs ‘zonder Oekraïne geen Russisch imperium’. Volgens analisten wil Rusland Oekraïne controleren als bufferzone tussen twee collectieve veiligheidsblokken: de Navo en de door Rusland opgezette Collective Security Treaty Organisation (CSTO). Oekraïne heeft immers een lange grens met Rusland en sinds een aantal jaren ook een directe grens met Navo- en EU-lidstaten. Een ander strategisch element is de aanwezigheid van de Russische Zwarte Zeevloot, die voor anker ligt in de havenstad Sebastopol op de Oekraïense Krim. Volgens de huidige overeenkomst met Rusland mag de Zwarte Zeevloot nog tot 2017 in Sebastopol blijven. Na Rusland is Oekraïne het tweede Slavische land ter wereld. Beide landen delen ook de geschiedenis van de Sovjetperiode. Verder telt Oekraïne op 46 miljoen inwoners zowat acht miljoen etnische Russen. Het zijn Russen van origine maar tegelijkertijd ook Oekraïense burgers. Zowat tachtig procent van het Russisch gas voor Europa passeert door Oekraïne. Dat is de beste en goedkoopste transportroute. De stabiliteit van het land is daarom belangrijk voor zowel Rusland als de EU. Aan de grens met Europa beschikt Oekraïne bovendien over gasopslagplaatsen. En ten slotte is Oekraïne ook een belangrijke markt voor Russisch gas. MO*

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2938 andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO* Ik doe liever een gift

Volgend artikel Mike Hardy “Oplossingen moeten van de civiele maatschappij komen, niet van de overheden”

Over de auteur

Kristof Clerix

MO* 2004-2015, Knack 2015-...

Kristof Clerix, Belgium, works as an investigative reporter for the Belgian weekly news magazine Knack.

Alles van Kristof Clerix