De vrijheid van grenzen

De presentator van het radioprogramma op Klara heeft het – tussen prachtige muziek van Bach en Purcell – over vrijheid. De luisteraars reageren via de diverse communicatiekanalen en sturen hun definities en beschouwingen door. In een flits zie ik in mijn hoofd nog even de beelden van Richie Havens die Freedom zingt op Woodstock. In dat hoofd kan ik dolen, vrij. Er zijn geen grenzen. Niemand die me kan zeggen wat ik wel of niet behoor te denken. Ik denk aan mijn mooie geliefde, die ik straks weer zal zien. Ik denk aan een vrouw die op deze dag haar kleine dochtertje begraaft. Ik denk aan die lelijke man in zijn vette SUV die me eerder deze week zo ongeveer van mijn fiets reed. Gelukkig ben ik vrij om over al die gedachten te schrijven, als ik dat wil, en is er geen Big Brother of god die mij dat zou kunnen verhinderen.

Wat is vrijheid? Je kunt er letterlijk een heel leven over doorpraten en hopen dat je het antwoord nooit zult vinden. Misschien is dat wel de ultieme vrijheid van de vrijheid. Hoe absoluut is de vrijheid? Dat is een moeilijke vraag. Het hangt ervan af wat je verstaat onder vrijheid, denk ik. Is die stelling een vorm van interne censuur, of zelfs een ‘onvrijheid’? Vrijheid ging toch ook over grenzeloosheid, of niet soms? Onvrij is het volgens mij toch niet. Het besef van grenzen, in de echte wereld, kan het vrijheidsbegrip alleen maar rijker maken.

SUV’s verbieden?

Ooit zat ik in een debat over het begrip vrijheid, met een bekend liberaal opiniemaker. In het debat ging het over de inperking van vrijheid, en ook over een SUV. Dat vrijheid in bepaalde gevallen wordt ingeperkt, is niet abnormaal. Dat je stopt aan een rood licht, zou je met wat goede wil kunnen beschouwen als een inperking van je vrijheid. Dat we het maatschappelijk niet aanvaardbaar vinden dat je je vriend of vriendin in elkaar timmert omdat je dat zelf ‘leuk’ of ‘normaal’ zou vinden, is ondertussen al verworven.

Moeilijker is het al wanneer het gaat over roken. Jouw zogenaamde vrijheid om te roken zoveel en waar je wilt, heeft impact op de gezondheid van anderen, en dus op hun vrijheid. En de stelling ‘ik rook, want het is mijn leven, en ik doe ermee wat ik wil’ is ook niet geheel neutraal, volgens mij. Als er al iets bestaat als een nauw omschreven ‘ik’, dan kan ik niet zomaar zeggen dat ik ‘van mij alleen’ ben. Als je rookgedrag ertoe leidt dat je vroegtijdig sterft in akelige omstandigheden, dan heeft dat zware gevolgen voor al je dierbaren. Een mens is een sociaal wezen, kan niet overleven zonder anderen.

Je bent dus ook mee verantwoordelijk voor anderen, er is geen absolute grens tussen jou en de anderen. Die verbondenheid maakt jouw vrijheid rijker. Dat vind ik toch, en dat probeerde ik ook uit te leggen in dat debat.

Mijn collega dacht er echter anders over, zodra we het over de SUV hadden. Mag je een SUV verbieden omdat die bv. veel te veel energie verbruikt en een reëel gevaar vormt voor anderen? Zijn stelling was: nee, dat mag niet, je mag enkel via belastingen het gedrag zo sturen dat die SUV in de feiten niet meer op de straat komt. Onderliggend aan zijn stelling was dat je mensen niet, of zo weinig mogelijk, mag inperken in hun keuzevrijheid. Dat heeft te maken met het verschil tussen negatieve (= niet-inmenging) en positieve (= autonomie) vrijheid.

Mijn stelling was dat je het bij vrijheid niet enkel moet hebben over de mogelijkheid om te kiezen, maar ook over de uitvoering van die keuzes, anders is het wel een heel erg smalle (en onvrije) invulling van vrijheid. Die SUV rijdt in een concrete wereld, een begrensde wereld. De ecologische gulzigheid van die auto leidt tot een snellere vervuiling van de stadslucht (en dus ook tot een eerdere dood van sommigen) en een snellere uitputting van grondstoffen (en dus tot minder kansen op een rechtvaardige ontwikkeling van anderen, met name van wie armer is). Het liberale antwoord daarop is dan meestal dat de ecologische crisis in feite een probleem is van een ‘nog onvolmaakte markt’. Laat de fiscaliteit de werkelijke kost uitdrukken en alles lost zichzelf op, zonder inperking van de individuele vrijheid.

Zo simpel is het echter niet. Het zal niet zo moeilijk zijn om iemand te vinden die heel veel geld wil betalen voor de laatste kabeljauw in de zee. Alle betrokkenen zullen ‘economisch’ gehandeld hebben: de visser die tegen betaling op zoek gaat naar die vis en de rijke zakenman die veel geld over heeft voor die vis. Maar het resultaat zal wel zijn dat de vis op is. De visser zal geen werk meer hebben, en wie vis zou willen eten kan dat niet meer. De ‘vrijheid’ van de ene heeft vooral de vrijheid van de anderen ingeperkt.

Van vrijheid tot apocalyps

Als je jezelf ziet als een individu, maar dan wel een verbonden individu (zonder anderen en zonder de planeet overleven we niet), dan vormt het inrekenen van reëel bestaande grenzen in je idee van vrijheid geen inperking, maar een verrijking ervan. Misschien ben je pas echt vrij als jouw keuzes geen negatieve sociale en ecologische impact hebben. En met zo’n invulling doen we ook volkomen recht aan de geest van de Verlichting (hoewel dat voor sommigen als een paradox zal klinken).

Het moderne denken heeft ons ‘bevrijd’ van de kluisters van het premoderne denken. Mooie moderne concepten als rechtvaardigheid, emancipatie, vrijheid, twijfel, vooruitgang, individu zijn een enorme verworvenheid die we niet mogen opgeven. Maar als we die begrippen op een ‘grenzeloze’ manier invullen, zouden we wel eens met een mokerslag terug daar terecht kunnen komen vanwaar we wilden ontsnappen. Jezelf op een verkeerde manier ‘autonoom’ willen maken van de natuur (als het ‘andere’) kan ertoe leiden dat we er nog veel meer afhankelijk van worden.

De door de mens veroorzaakte klimaatverandering dreigt stilaan uit te monden in een oncontroleerbare klimaatchaos. Onder het mom van ‘vrijheid’ (“ik heb het recht zoveel te vliegen als ik zelf wil, niemand moet mij komen zeggen wat ik wel en niet mag doen”) komen we in een situatie terecht die zal leiden tot minder vrijheid, minder rechtvaardigheid en minder vooruitgang voor allen, en zeker voor de meest kwetsbaren. Wie trouw wil blijven aan de grote idealen van de Verlichting heeft er dan ook alle belang bij het besef van grenzen te omarmen. Want het idee vrijheid is te belangrijk om het zomaar op te geven door de onwil om onze manier van leven in vraag te stellen.

Het besef van een begrensde wereld is niet altijd gemakkelijk. Met dat besef een bewuste levenshouding kiezen is een uitdaging. Ton Lemaire spreekt in dat verband over een ‘tragisch hedonisme’. Maar misschien is de vrijheid van grenzen wel een veel diepere vrijheid. Als ik met een geruster gemoed erop kan vertrouwen dat de nu nog kleine kinderen van mijn mooie geliefde ooit kinderen zullen krijgen die ook nog zullen kunnen luisteren naar de prachtige muziek van Bach en Purcell dan voel ik me echt vrij. En die vrijheid in mijn hoofd is me erg veel waard…

Jan Mertens woont in Leuven, werkt voor de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, en is onder meer ook actief in de denktank Oikos.