Diamant, bloed en leugens

 ‘Er passeert geen enkele bloeddiamant via Antwerpen. Daar durf ik mijn handen voor in het vuur te steken’, zei de kersverse topman van de Antwerpse Hoge Raad voor Diamant (HRD), Freddy Hanard enkele maanden geleden in De Morgen. Hanard wil diamant ‘hetzelfde imago geven als dat van Belgische chocolade’ en dus ver weg halen uit de sfeer van conflicten.
Jammer voor Hanards handen: vorig jaar nog werden twee Britse Libanezen en negen andere handelaars tot enkele jaren cel veroordeeld, omdat ze via Antwerpen diamant uit door de VN verboden conflictgebieden (Congo en Sierra Leone) hadden verhandeld. In 2002 sloten een vijftigtal landen samen met de diamantindustrie en ngo’s een akkoord af in het Zuid-Afrikaanse Kimberley, om de handel in de steentjes uit conflictgebieden stil te leggen.
Doel was de financiering van uiterst wrede oorlogen in Angola, Sierra Leone, Liberia en Oost-Congo te laten opdrogen. Volgens de ngo Global Witness eisten deze mede met diamant gefinancierde oorlogen naar schatting 3,7 miljoen levens.

In het Jaarrapport 2005 Georganiseerde Criminaliteit in België van het ministerie van Justitie staat dat de diamanthandel nog steeds erg gevoelig is voor allerlei illegale praktijken een stelling die mede gebaseerd is op onderzoek van de Staatsveiligheid: ‘Meerdere onderzoeken en analyses hebben rechtstreekse connecties aan het licht gebracht tussen de Antwerpse en mondiale diamantsector en internationale netwerken die soms nauw aanleunen bij georganiseerde misdaad.’
Volgens het rapport raakt de diamantsector maar niet van zijn dubieuze imago verlost, en dat ligt aan de aard van het product,  het internationale, informele en fraudegevoelige karakter van de handel en het bestaan van een omvangrijke zwarte markt. Eind oktober vielen politie en justitie andermaal binnen bij tal van diamantairs in het Antwerpse, in het kader van een onderzoek naar witwassen, smokkel en bloeddiamant.    

Hoezo bloeddiamant?

Aanleiding van dat onderzoek was het laatste rapport van de Verenigde Naties, waarin een groep experts schreef dat diamanten uit het conflictueuze Ivoorkust via Ghana en Mali naar de handelscentra worden gesmokkeld. Het rapport stelt dat ook Belgische handelaars en firma’s hierbij betrokken zijn. ‘Er is een heksenjacht gaande tegen de Antwerpse diamantwereld’, zucht Eddy Vleeschdrager, Antwerps diamantair en bestuurslid van de Gilde van Diamant en Edelstenen. ‘De vraag is of er nog wel conflictdiamant op de markt komt.
Het debat over bloeddiamant startte ten tijde van de oorlog in Angola, maar daar is het intussen al een tijd vrede. In Congo is het een stuk kalmer en ook in Sierra Leone lijkt de zaak min of meer onder controle. Ivoorkust is momenteel het enige echte probleem. Ik ken dat land en de diamantmijnen. De twee belangrijkste mijnen zijn die van Seguela en Tortilla. De eerste produceert eigenlijk alleen slechte kwaliteit, van een bruine kleur, in de tweede vindt men betere kwaliteit maar alleen heel kleine steentjes. De totale productie in Ivoorkust is echt miniem, te klein om er een oorlog mee te financieren.’

Niet dat Vleeschdrager de wantoestanden wil minimaliseren. Hij was één van de drijvende krachten achter initiatieven van de diamantsector zelf om te voorkomen dat de sector voorgoed een besmeurd imago zou krijgen. Zo lanceerde Vleeschdrager in juni 2004, tijdens een prestigieus congres in Parijs –in aanwezigheid van onder andere Prins Jean van Luxemburg en minister Reynders– een concreet voorstel voor een ethisch keurmerk: de vijfde C. Deze C staat voor ‘Confidence’ en ‘Clean origin’.
De eerdere vier C’s (color, carat, clarity en cut) staan al op een certificaat dat de klant bij zijn diamant krijgt. Het voorstel voor de vijfde C werd uiteindelijk afgeschoten door de Hoge Raad voor Diamant en de Federatie van Belgische diamantbeurzen.
Wie zeker wil zijn dat met het edelsteentje van zijn keuze geen burgeroorlog in pakweg Sierra Leone werd gefinancierd, of dat er geen kinderarbeid, milieuonvriendelijke delving of witwassen van misdaadgeld verbonden is, kan wel een aanvraag indienen bij het nieuw opgerichte Bureau of Minerals and Gemmology (BMG). Dat bureau laat bij alle schakels in de handel controles uitvoeren door auditbureaus en werkt samen met vakbonden en gezaghebbende ngo’s als Global Witness.

Is een dergelijk keurmerk overigens wel nodig als de hoeveelheid bloeddiamant zo minimaal is? ‘De vijfde C ging niet alléén om bloeddiamant, maar ook om controle op kinderarbeid en synthetische vervalsing. Het ging eigenlijk om een getuigschrift van goed en ethisch zakendoen’, zegt Vleeschdrager.
Kimberley failliet?

Niet alleen de Antwerpse diamantsector is bekommerd om zijn imago. Zo lanceerden De World Council on Diamonds en De Beers, ’s werelds grootste diamanthandelaar onlangs een miljoenen kostende campagne om de impact van de film Blood Diamond te counteren. Die film handelt over praktijken van tien jaar geleden in Sierra Leone, zo luidt het; en het aandeel conflictdiamant in de wereldhandel is intussen gedaald naar 1 procent, mede dankzij het Kimberley-proces, een mechanisme dat in 2002 door de VN ingevoerd werd om te voorkomen dat de diamanthandel nog langer de oorlogen in Afrika zou financieren.
Onzin, reageert Alex Yearsley, onderzoeker bij Global Witnes: ‘De industrie is erg bezorgd om haar imago. Ik heb al delen van de film gezien, en eigenlijk is het helemaal geen anti-diamant film. De échte situatie in Sierra Leone was veel erger. De paniek in de sector komt voort uit een slecht geweten. Zij weten als geen ander hoe slecht het voor de diamanthandel zou zijn als het verhaal dat zij zelf als beste kennen zou verteld worden door iemand als di Caprio.’ 

Volgens Yearsley was het aandeel conflictdiamant eind jaren negentig rond de 15 procent en is de drastische daling sindsdien, tot 1 procent, weliswaar deels te danken aan het Kimberley-proces, maar vooral aan het feit dat een aantal conflicten beëindigd zijn. Op het moment dat er ergens weer een conflict ontstaat, zal diamant zo weer de grondstof van een oorlog zijn, aldus Yearsley.
Het punt is, volgens Global Witnes en de verwante Canadese ngo Partnership Africa Canada, dat er gaten zijn in het Kimberley-systeem, waardoor de certificaten niet meer waterdicht zijn. Het hele proces dreigt daardoor irrelevant te worden. ‘Het laatste VN-rapport over Ivoorkust is erg verontrustend,’ aldus Ian Smillie van Partnership Africa Canada, ‘niet alleen omdat het Kimberley-proces niet in staat bleek dit specifieke smokkelprobleem te ontdekken (dat deden ngo’s, hvs), maar omdat het weer aantoont dat zwakke overheidscontrole het hele systeem tot een lachertje maakt.’
De diamantexport vanuit Ivoorkust zou volgens Smillie goed zijn voor 20 miljoen dollar per jaar. Nochtans is er een systeem voorhanden waarmee het parcours van een diamant perfect gevolgd kan worden. De Belg Paul Motmans van het bedrijf SAO ontwikkelde voor de VN het computerprogramma Diamcare,  waarmee de hele handelsketen een stuk transparanter gemaakt kan worden. Yearsley: ‘Maar de wil ontbreekt om het programma in te voeren. Het is in 2001 in Angola gebruikt, maar was in zekere zin té succesvol.’
Motmans beaamt: ‘In het laatste VN-rapport over Ivoorkust wordt vanaf bladzijde 43 ongeveer beschreven hoe mijn systeem werkt. Kimberley is al jaren een lege doos omdat niet wordt gezorgd voor een sterke interne controle vanaf de bron. Het enige positieve rapport dat Global Witness ooit over diamant publiceerde ging over mijn systeem.
Controle is mogelijk, maar dan schakel je heel veel tussenpersonen uit die met zeer veel van de opbrengsten gaan lopen, je schakelt een stuk corruptie uit, en daar ligt een deel van het politieke probleem. Ik heb gelukkig goede contacten met De Beers. Die zien het programma wel zitten en willen het proefdraaien in Tanzania.’
Samen met Global Witnes en nog andere partijen neemt De Beers deel aan het Diamond Development Initiative, dat bijvoorbeeld werkt aan maatregelen om de kleine diamantzoekers, die vaak nog geen halve dollar per dag verdienen, te beschermen. Oppenheimer: ‘Dat zijn we verschuldigd aan Afrika, waaraan we zoveel van onze rijkdom en ons comfortabele leven te danken hebben.’
Yearsley waarschuwt voor te veel optimisme: ‘Achter de schermen zijn de Hoge Raad voor Diamant in Antwerpen en de World Council bezig om het falende systeem zelfs af te zwakken. De HRD wil bijvoorbeeld dat de waarde van de ingekochte diamant niet meer op het certificaat vermeld wordt. Dat is de deur openzetten naar nog meer fraude en witwassen.’