Duurzame ontwikkeling: de ambities doorgelicht

Eind 1998 schoof de Duitse socioloog Ulrich Beck in een interview met het NRC Handelsblad een opmerkelijke stelling naar voren. Beck stelde dat zelfs aanhangers van de vrije markt beginnen te erkennen dat, na de ineenstorting van het communisme, er maar één serieuze tegenstander van de vrije markt overblijft, namelijk de vrijemarkteconomie zélf, “die haar verantwoordelijkheid voor democratie en samenleving heeft afgeworpen, en zich enkel nog laat leiden door het beginsel van de winstmaximalisatie op korte termijn”.
DUURZAME ONTWIKKELING, EEN NIEUW PARADIGMA?

Eind 1998 schoof de Duitse socioloog Ulrich Beck in een interview met het NRC Handelsblad een opmerkelijke stelling naar voren. Beck stelde dat zelfs aanhangers van de vrije markt beginnen te erkennen dat, na de ineenstorting van het communisme, er maar één serieuze tegenstander van de vrije markt overblijft, namelijk de vrijemarkteconomie zélf, “die haar verantwoordelijkheid voor democratie en samenleving heeft afgeworpen, en zich enkel nog laat leiden door het beginsel van de winstmaximalisatie op korte termijn”. Die ontwikkeling zal onvermijdelijk tegenreacties oproepen, de vrije markt wordt zijn eigen tegenstander, aldus een optimistische Beck. “Deze dynamiek loopt uit op een omkering van de neoliberale politiek: niet economisering van de politiek, maar politisering van de economie.”

Voor wie het denken van Beck een beetje kent, ligt die stelling in het verlengde van zijn invloedrijke theorie over de risicomaatschappij. Volgens Beck creëert de normale voortgang van industriële en technologische ontwikkeling voortdurend meer ecologische, sociale en individuele risico’s. Er is geen vanzelfsprekende koppeling meer tussen industrialisering en technologische ontwikkeling aan de ene kant en maatschappelijke vooruitgang aan de andere kant. Problemen zoals de dollekoeienziekte, het broeikaseffect, de ramp in Tsjernobyl of de verminderende kwaliteit van het sperma zijn geen ongelukkige neveneffecten van het industriële systeem, maar maken er onlosmakelijk deel van uit. De gevolgen van het gebruik van kernenergie en van de chemische en biotechnologie, worden stilaan onoverzichtelijk, en zullen daardoor fundamentele vragen oproepen. De gevarenindustrie, zoals Beck het noemt, wordt zijn eigen tegenstander. Hetzelfde kan gezegd worden van de vrijemarkteconomie. Niet het haperen van de economische vooruitgang, maar juist het succes van de vrijemarkteconomie creëert voortdurend meer armoede in Noord en Zuid, en is verantwoordelijk voor steeds grotere milieuproblemen. Het gaat om twee kanten van dezelfde medaille. Beck verwacht dat de nieuwe risico’s die zo ontstaan, de maatschappij zullen dwingen over haarzelf en haar basisprincipes na te denken. Hij spreekt in dat verband van reflexieve modernisering: er ontstaat een bewustwording van de gevolgen van de risicomaatschappij, waardoor bij individuen en op maatschappelijk niveau evidenties in vraag gesteld worden en naar alternatieven wordt gezocht.

Hoewel de theorieën van Beck in de sociale wetenschappen veel aandacht krijgen, is zijn idee van reflexieve modernisering in de eerste plaats een hypothese. Er valt tot nu toe weinig te merken van een systematisch en breed gevoerd debat over de paradoxen in het hart van de industriële samenleving. Wie de media volgt, merkt natuurlijk wel dat er onrust heerst, en dat er op verschillende terreinen vragen gesteld worden bij wat tot nu toe normaal was. De globaliseringsdiscussie van de laatste maanden is daarvan allicht één van de duidelijkste voorbeelden, maar ook op andere terreinen zijn er voorbeelden te vinden: eindeloze files zetten het koninkrijk van de auto onder druk, genetische manipulatie maakt vragen los over de rol en verantwoordelijkheid van wetenschappers; mestoverschotten, hormonen of dollekoeienziekte leiden tot kritiek op de traditionele landbouw, het broeikaseffect doet vragen rijzen over onze energievoorziening, enz.

Een losse aaneenschakeling van incidenten en vragen is echter nog iets anders dan een systematisch debat over de grondslagen van de samenleving. Toch zijn er daartoe op verschillende plaatsen aanzetten aanwezig, o.a. in het denken dat zich het laatste decennium rond duurzame ontwikkeling ontwikkeld heeft. In een boek van begin 2000 stellen onderzoekers van het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling (CDO, Universiteit Gent) alleszins zonder omwegen: “Het concept ‘duurzame ontwikkeling’ stelt niet enkel een zeer complex allocatievraagstuk ter discussie – hoe kan in deze wereld een rechtvaardig verdeelde en toereikende welvaart gecreëerd worden, zonder uitputting van de natuurlijke rijkdommen of onomkeerbare aantasting van de ecosystemen – maar is allesomvattend als probleemstelling voor het menselijk handelen.” Men spreekt zelfs over “duurzame ontwikkeling als nieuw paradigma van onze samenleving” (De Jonge e.a. 2000). Dat is behoorlijk ambitieus.

Dit artikel tracht te verduidelijken wat die duurzame ontwikkeling dan eigenlijk inhoudt, waarom er zo’n ambitieuze doelstellingen aan vastgekoppeld kunnen worden, en of die ook realistisch zijn.

DUURZAME ONTWIKKELING BESTAAT NIET

Hoe het idee van ‘duurzame ontwikkeling’ aan zijn opgang begon, is vrij algemeen bekend. In het begin van de jaren tachtig riepen de Verenigde Naties een goed ondersteunde commissie in het leven, om van de milieu- en ontwikkelingsproblematiek een stand van zaken op te maken, en om beleidspistes te formuleren om die twee grote wereldproblemen aan te pakken. Onder voorzitterschap van de toenmalige Noorse eerste minister, Gro Harlem Brundtland, leverde de commissie in 1987 haar eindrapport af (Our Common Future): duurzame ontwikkeling, dat was volgens het rapport de weg die de wereld moest inslaan.

Voor de basisdefinitie van duurzame ontwikkeling wordt nog altijd teruggegrepen naar het Brundtlandrapport. Duurzame ontwikkeling is volgens Brundtland “een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van de huidige generaties zonder de mogelijkheden van de toekomstige generaties in gevaar te brengen om hetzelfde te doen.” Die definitie wordt meestal uitgelegd als volgt. Ten eerste gaat het om de behoeftebevrediging van de huidige generaties, dus van alle mensen die nu leven. Zij hebben recht op een kwaliteitsvol en waardig leven, zonder honger, niet geteisterd door ziektes, niet bedreigd door milieuvervuiling, niet op de vlucht voor oorlog of geweld. Ten tweede hebben ook de volgende generaties, onze kinderen, daar recht op. We moeten zo ontwikkelen dat we de mogelijkheden van onze kinderen niet in gevaar brengen. Dat impliceert, ten derde, dat we de grenzen van wat de natuur aankan, de draagkracht van de aarde, niet mogen overschrijden. Om het met dure woorden te zeggen: het gaat over intra-generationele en inter-generationele solidariteit en rechtvaardigheid en over respect voor de draagkracht van de aarde.

Daarmee zijn enkele basisbegrippen van duurzame ontwikkeling aangehaald: behoeften, rechtvaardigheid, draagkracht van de aarde. Vooral tijdens de UNCED-conferentie en later is daar nog een sterke nadruk op participatie bijgekomen. Die korte opsomming van basisbegrippen maakt meteen duidelijk dat duurzame ontwikkeling in essentie een normatief begrip is. Er bestaat geen ‘objectieve’ definitie van wat behoeften van mensen zijn, van wat nu precies rechtvaardig is, van wanneer de grenzen van de draagkracht overschreden worden, van wat eigenlijk participatie is. Al die begrippen zullen anders ingevuld worden, afhankelijk van tijd, plaats, positie in de samenleving, enz.. Belangrijk gevolg: er bestaat dus ook geen algemeen geldende definitie van duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling is een sociale constructie, waarbij zowel in de definitie als in de operationalisering van het begrip, meerdere normatieve keuzes gemaakt moeten worden.

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat een telling van de Wereldbank enkele jaren geleden zo’n 190 mogelijke definities opleverde voor duurzaamheid. Dat definitieprobleem is zeker niet het alleenrecht van duurzame ontwikkeling. Wie kan er zeggen wat democratie precies betekent? Of vrijheid, gelijkheid, solidariteit? Toch zijn het waarden die door veel mensen nagestreefd worden. Een definitieprobleem is op zichzelf niet voldoende om duurzame ontwikkeling naar de prullenmand te verwijzen. In een studie voor de MINA-raad wees de Antwerpse hoogleraar Aviel Verbruggen er enkele jaren geleden trouwens terecht op dat bijna alle fundamentele begrippen uit de fysica, zoals materie, kracht, energie en entropie, op dezelfde problemen stuiten en een axiomatische omschrijving vergen (Verbruggen 1998).

DUURZAAMHEID TUSSEN VERZET EN ONDERDRUKKING

Eén van de redenen voor de wildgroei aan definities ligt bij de pogingen van de spelers in het debat om zich het begrip toe te eigenen. In een artikel in The Ecologist tonen Finger en Kilcoyne (1997) aan hoe het internationale bedrijfsleven aanvankelijk maar een matige belangstelling aan de dag legde voor duurzame ontwikkeling. Toen in de loop van ‘90-’91 de mogelijke impact van de UNCED-conferentie duidelijk werd, veranderde dat echter. Er werden lobbygroepen opgericht zoals de World Business Council for Sustainable Development (WBCSD) en de Global Climate Coalition (GCC). Sindsdien zijn dat soort organisaties van multinationals erin geslaagd binnen de Verenigde Naties, de OESO en zeker ook de regering van de Verenigde Staten grote invloed te verwerven. De GCC is in haar lobbywerk tegen het Klimaatverdrag zeer succesvol bij de Amerikaanse regering. De WBCSD stelt zich veel constructiever op, en heeft in de VN en de OESO een belangrijke stem verworven in de discussies over duurzame productie en consumptie. Zeker voor de WBCSD geldt dat haar kijk op de rol van het bedrijfsleven in duurzame ontwikkeling, op de rol van handel en markten, en op de mogelijkheden van eco-efficiënte productie sterk doorwerkt in de huidige discussies over duurzame ontwikkeling.

Taal is macht, en wie zijn taal kan opdringen, wie mensen door zijn ogen naar de werkelijkheid kan laten kijken, bepaalt mee die werkelijkheid en bepaalt mee welke mogelijkheden mensen zien om die werkelijkheid te veranderen. Wie erin slaagt aan duurzaamheid de betekenis alles-bij-het-oude-laten te geven, ontneemt het begrip alle veranderingskracht. Wolfgang Sachs, werkzaam bij het invloedrijke Wuppertal-instituut en één van de meest kritische denkers over duurzame ontwikkeling, stelt daarom dat duurzaamheid zowel een concept van verzet als een concept van onderdrukking kan zijn. Onderdrukking is volgens hem een hantering van het begrip duurzaamheid die niet leidt tot fundamenteel andere politiek-economische keuzes. In de kritische analyse van Sachs is het UNCED-proces duidelijk in dat bedje ziek. “Rio was een poging van de dominerende groepen in de maatschappij om een antwoord te vinden op de uitdagingen van het heersende wereldsysteem.” In Rio zijn “de twee fundamentele redenen voor het ontwikkelings- en milieuprobleem niet in vraag gesteld: noch de onophoudelijke economische race van het Noorden, noch de vergeefse mimetische strijd van het Zuiden. Het inzicht dat landen in het Zuiden het ontwikkelingspad van het Noorden niet kunnen nabootsen, is nergens ter sprake gekomen, net zomin als het feit dat eigenlijk het Noorden het probleem is. Enkel in hoofdstuk vier van Agenda 21, waar consumptiepatronen in het Noorden ter sprake komen, vind je een lichtjes verschillende taal (…). In Rio erkenden de regeringen de milieucrisis, maar tegelijk formuleerden ze vrijhandel, verdere economische groei en ontwikkeling als de oplossing” (in Paredis en Weyns 2000). Waarbij met ontwikkeling een ontwikkeling naar westers model bedoeld wordt.

Toch kan het ook anders en zijn er veel verdergaande interpretaties van duurzame ontwikkeling mogelijk. Aan de basis van duurzame ontwikkeling liggen immers twee bekommernissen die al jaren leven bij o.a. basisbewegingen en kritische wetenschappers: de groeiende armoedekloof tussen en in Noord en Zuid enerzijds, en de voortschrijdende milieudegradatie anderzijds. Het denkwerk over hoe die twee problemen verbonden zijn en hoe ze gezamenlijk aangepakt kunnen worden, heeft in de loop van de laatste jaren nieuwe concepten en inzichten opgeleverd die het mogelijk maken diepgaande vragen te stellen bij het ontwikkelingsmodel van de industrielanden.

TIJD VOOR DE RADICALE VERSIE

Twee van de bekendste concepten zijn de ecologische voetafdruk en de milieugebruiksruimte. De voetafdruk is vooral educatief een sterk instrument. Omdat er de laatste tijd in Vlaanderen ruim over gepubliceerd is, (zie o.a. VODO 1999) gaan we er hier niet verder op in. Een concept dat in Vlaanderen minder bekend is, maar dat vanuit wetenschappelijk oogpunt exacter is, en daarom ook in aanmerking komt voor beleidsonderbouwing, is de milieugebruiksruimte (MGR). Tegelijk blijft het concept MGR toch vrij makkelijk begrijpbaar en is het dus ook communicatief sterk.

Het begrip MGR werd eind jaren tachtig geïntroduceerd door de Nederlandse milieu-econoom Hans Opschoor. Opschoor omschrijft de MGR als “de mogelijkheden die natuur en milieu aan de maatschappij bieden voor benutting nu, zonder afbreuk te doen aan toekomstige gebruiksmogelijkheden. (…) De MGR geeft aan hoeveel men aan materialen uit het milieu kan halen en er aan vuil en afval weer in kunnen dumpen, zonder dat de duurzaamheid van het milieugebruik in gevaar komt, zodat het milieu zich kan herstellen van de claims die men erop legt” (Opschoor 1995). De basis waarop dat milieugebruik stoelt, wordt bepaald door het zelfreinigend vermogen van het milieu, door het vermogen om hulpbronnen voort te brengen, en door de draagkracht voor menselijke activiteiten. Indien vervuiling, uitputting van grondstoffen of aantasting van natuur het herstellend vermogen van het milieu overstijgen, dan krimpt de MGR. De MGR is ook beperkt oprekbaar, bv. wanneer nieuwe manieren gevonden worden om hulpbronnen te gebruiken, of schonere productieprocessen ontwikkeld worden. De stelling van Opschoor – en van velen met hem – is evenwel dat de claim op de MGR veruit het tempo overstijgt waarin de MGR vergroot kan worden.

Vanuit dit perspectief gezien, betekent duurzaamheid dus dat de mensheid haar beslag op het milieu binnen de globale MGR houdt. Het concept maakt met andere woorden duidelijk dat de aardse biosfeer begrensd is en geen oneindig groeiende druk van menselijke activiteiten kan doorstaan. Maar het concept MGR doet meer dan milieubekommernissen vertalen. De MGR moet gedeeld worden: met andere mensen binnen de huidige generatie, maar ook met toekomstige generaties en met andere soorten. Dat roept vragen op over hoe de MGR momenteel verdeeld is, wat een rechtvaardige verdeling zou zijn, enz. De MGR verenigt zo ecologie en rechtvaardigheid in één kader.

Een normatieve keuze in het model is dat ieder mens evenveel recht heeft op het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen van de wereld. Dat heeft verregaande consequenties. De MGR die een bepaald land ter beschikking heeft, wordt daardoor niet alleen meer begrensd door ecologische beperkingen, maar ook door overwegingen van rechtvaardigheid. De gevolgen daarvan kunnen met een eenvoudig rekenvoorbeeld geconcretiseerd worden. Zoals bekend zijn de 20% rijkste mensen op aarde momenteel verantwoordelijk voor ongeveer 80% van de milieudruk op aarde. Een rechtvaardige verdeling van de MGR in de huidige situatie zou betekenen dat de rijken hun milieugebruik met een factor vier moeten terugdringen, of anders uitgedrukt: de milieudruk per eenheid welvaart moet met 75% dalen in de industrielanden. Tegen 2050 wordt de situatie echter complexer. Ten eerste maakt de bevolking van de industrielanden dan nog zo’n 10% uit van de wereldbevolking. Ten tweede valt het niet te verdedigen dat landen in het Zuiden op het huidige welvaartspeil zouden blijven. Wanneer met ervan uitgaat dat de totale mondiale milieudruk niet verder mag stijgen dan vandaag, dan wordt het meteen duidelijk dat het milieubeslag van industrielanden met een factor 10 tot 20 moet dalen om het Zuiden in staat te stellen een hoger welvaartspeil te bereiken (De Jonge e.a. 2000). Factor 4 en factor 10 zijn begrippen die stilaan gemeengoed worden in het debat over duurzame ontwikkeling. Factor 4 wordt meestal gezien als een doelstelling voor ongeveer 2025, factor 10 als een doelstelling voor 2050.

Het uitgewerkte voorbeeld is natuurlijk slechts rudimentair. De situatie is veel complexer, omdat in het MGR-model met verschillende variabelen gewerkt wordt, zoals CO2-emissies, verzurende emissies, uitputting van grondstoffen, en. Voor elk van die grootheden kunnen deelruimtes berekend worden. Voor een deel kan daarbij gewerkt worden met wetenschappelijke gegevens, maar ook nu weer zullen er normatieve keuzes gemaakt moeten worden, bv. in de formulering van doelen, in de inschatting van risico’s, in de aannames van wat rechtvaardig is, enz. Een ‘objectieve’ MGR bestaat niet (voor een diepgaande bespreking, zie De Jonge e.a. 2001).

Het rekenvoorbeeldje leert wel iets over de orden van grootte: een invulling van duurzame ontwikkeling die werkt met de MGR heeft het niet over aanpassingen van enkele procentjes. Het zal gaan om diepgaande politieke, economische, sociale en culturele veranderingen. Om Opschoor nog eens aan te halen: hij spreekt over een forse hoop innovatie in technologie, levensstijl/consumptiepatroon en maatschappelijke instituties, zowel nationaal als internationaal. Dat vergt volgens hem een levensbeschouwing, een moraal en een maatschappij-inrichting die kwalitatief anders zijn dan de nu heersende.

HERVERDELING IN PLAATS VAN GROEI

Het gevolg van de toepassing van concepten als milieugebruiksruimte of ecologische voetafdruk is dat een aantal klassieke strategieën niet meer werken. Dat kan geïllustreerd worden aan de hand van de klassieke strategie om verdelingsproblemen tussen rijk en arm op te lossen, nl. de groeistrategie: je herverdeelt niet wat er is, maar je laat de te verdelen koek groeien. Het is de aanpak die in de loop van deze eeuw, en vooral na de Tweede Wereldoorlog, met succes gevolgd werd in de westerse wereld. Economische groei, en in het bijzonder consumptiegroei, haalden de lont uit het sociale kruitvat en verhinderden dat een sociaal conflict over verdeling van inkomen en vermogen losbrak. Die strategie werd en wordt in de opeenvolgende ontwikkelingsdecennia van de Verenigde Naties sinds de jaren vijftig ook op wereldvlak toegepast. Snelle industrialisatie, modernisering van de landbouw, algemene groei van productie en consumptie waren van de jaren vijftig tot zeventig de basisingrediënten van ontwikkelingsprogramma’s. Ondertussen zijn daar liberalisering van de buitenlandse handel, hervorming van de financiële markten, privatisering en minder staatscontrole bij gekomen. Maar de baseline blijft dezelfde: een ontwikkeling die volledig gemodelleerd is naar het voorbeeld van de industrielanden, met als doel zo snel mogelijk hetzelfde consumptieniveau te bereiken.

In een wereld die botst tegen de grenzen van de draagkracht van de aarde moeten bij die groeistrategie, zowel voor Noord als voor Zuid, diepgaande vragen gesteld worden. Want natuurlijk zal niemand ontkennen dat het Zuiden recht heeft op hogere welvaart, maar als die welvaart op dezelfde manier gecreëerd wordt als in het Noorden, loopt het gegarandeerd mis. Als het Zuiden zou ontwikkelen naar dezelfde productie- en consumptieniveaus als de industrielanden, stevent de wereld af op een ecologische en sociale ramp. De welvaart van industrielanden kan enkel gedemocratiseerd worden ten koste van ecologische en sociale ontwrichting. Het industriële ontwikkelingsmodel is m.a.w. niet uit te breiden over de hele wereld.

Dat heeft belangrijke consequenties voor de Noord-Zuiddiscussie. Wanneer men het uitgangspunt aanvaardt dat de draagkracht van de aardse ecosystemen eindig is, dan stellen het rechtvaardigheidsvraagstuk en de verdelingskwestie zich veel scherper. Eindeloze materiële groei om sociale ongelijkheden te verzachten is dan immers niet langer mogelijk. De beperkte groeiruimte die er is – en die voor een belangrijk deel door het Noorden vrijgemaakt zal moeten worden –, moet in eerste instantie voor het Zuiden gereserveerd worden. Daardoor impliceert een verkleining van de Noord-Zuidkloof onvermijdelijk een politiek die veel meer nadruk legt op mechanismen voor de herverdeling van de rijkdom. Prioriteiten daarbij zijn o.a. de kwijtschelding van de schuldenlast, een Tobintaks (belasting op speculatieve geldverrichtingen), stabiele en hogere grondstoffenprijzen, verhoging van ontwikkelingshulp, overdracht van goedkope technologie.

Er ligt hier meteen ook een enorme taak en verantwoordelijkheid voor de industrielanden. Niet alleen leggen industrielanden veruit de zwaarste ecologische en sociale druk op het wereldsysteem, maar hoe je het ook draait of keert, het ontwikkelingsmodel van industrielanden is ook het voorbeeldmodel op de meeste plaatsen in de wereld. Enkel een echte trendbreuk in het Noorden biedt toekomstige generaties een kans op een leefbare wereld en kan voor het Zuiden ruimte vrijmaken om eigen ontwikkelingskeuzes te maken. Duurzame productie en consumptie – sociaal rechtvaardig en milieuvriendelijk – in eerste instantie in de industrielanden, moeten de basis gaan vormen van een ontwikkelingsmodel dat economische, sociale en ecologische doelstellingen in evenwicht brengt.

STRATEGIEËN VOOR DUURZAME ONTWIKKELING

In het begin van dit artikel vroegen we ons af of het gerechtvaardigd is te spreken over duurzame ontwikkeling als een allesomvattende probleemstelling voor het menselijk handelen. Indien duurzame ontwikkeling geoperationaliseerd wordt met behulp van concepten als milieugebruiksruimte of de ecologische voetafdruk, blijkt dat inderdaad zo te zijn. De invulling die gegeven wordt aan basisbegrippen van onze hedendaagse maatschappij, zoals als ‘vooruitgang’, ‘ontwikkeling’, ‘welvaart’ enz. moet in deze interpretaties van duurzame ontwikkeling grondig herbekeken worden.

In plaats van de klassieke groeistrategie worden er – in de eerste plaats voor de industrielanden – in dit soort denken drie andere strategieën naar voren geschoven. Over de herverdelingsstrategie ging het boven al. De tweede is een efficiëntie-strategie. Die is gericht op het drastisch terugbrengen van de input aan natuurlijke hulpbronnen per eenheid economische output. De hoeveelheid welvaart die uit een eenheid grondstof gehaald wordt, moet verveelvoudigen. Dematerialisatie van de economie is de doelstelling.

Mogelijkheden zijn er meer dan genoeg. Op het niveau van het productieproces betekent dit: het werken met gesloten kringlopen waarbij zoveel mogelijk energie en materialen in de productiecyclus hergebruikt worden. Op het niveau van productinnovatie betekent eco-efficiëntie een evolutie naar producten met een minimale inhoud aan grondstoffen, gemaakt van biologisch afbreekbare materialen. Deze producten hebben een lange levensduur, zijn gemakkelijk herstelbaar, en zijn opgebouwd uit eenvoudig herbruikbare en recycleerbare modules. Ook esthetisch zijn ze van hoge kwaliteit. Op het niveau van het product zal zich nog een andere evolutie voordoen met een verschuiving van verkoop van ‘tastbare’ producten naar verkoop van diensten.

Efficiëntiewinsten op microniveau worden op lange termijn op macroniveau tenietgedaan wanneer de materiële groei blijft doorgaan. De derde strategie is daarom een strategie van het genoeg; in het Engels wordt het begrippenpaar efficiency en sufficiency gebruikt. Het gaat er daarbij om eenzelfde of hogere levenskwaliteit te garanderen met minder materiële consumptie. De vraag naar wat levenskwaliteit bepaalt en wat de relatie is met verbruik van hulpbronnen, staat hier voorop. Pistes waaraan gedacht wordt zijn verlangzaming met o.a. transportsystemen met lagere topsnelheden, regionale marketing en bevoorrading, selectieve consumptie, arbeidsduurvermindering en verruiming van het arbeidsbegrip.

DROMEN MOET KUNNEN

De drie strategieën die kort zijn beschreven, zijn mogelijke grote oriëntaties om een trendbreuk te realiseren in het ontwikkelingsmodel van industrielanden (voor een verdere uitwerking, zie o.a. Paredis 2001). Allicht zijn het niet de enige opties en ze zijn ook niet vast omschreven. Integendeel zelfs, het is net over deze en soortgelijke strategieën dat er in de loop van de volgende jaren een maatschappelijk debat moet groeien, wil duurzame ontwikkeling – in zijn ‘radicale’ versie – een kans maken.

Een cruciale vraag daarbij zal zijn of van duurzame ontwikkeling in deze vorm een aantrekkelijk maatschappelijk project gemaakt kan worden, en of dat gecommuniceerd kan worden, zodat er een ruime maatschappelijk consensus over kan groeien. De vraag is eigenlijk heel simpel: is het goed leven in een duurzame samenleving? Zou u er willen en kunnen leven?

Voor duurzaamheid pleiten moet daarom meer inhouden dan pleiten voor een reductie van het milieugebruik met tientallen procenten en een herverdeling van de welvaart met miljarden dollars. Als ethische argumenten zouden het behoud van een leefbare aarde voor onze achterachterachterkleinkinderen en een waardig leven voor elke mens misschien voldoende moeten zijn om de bevolking achter een waarde als duurzaamheid te scharen, maar de kans dat zoiets alleen met ethische argumenten lukt, is allicht onbestaande. In Greening the North, een knappe studie over hoe industrielanden zoals Duitsland de overgang naar duurzaamheid kunnen maken, stellen onderzoekers van het Wuppertal-instituut dat een “dramatisch motief” voor de zoektocht naar een duurzame samenleving, de vraag is hoe grenzen omgebogen kunnen worden in kansen. Alle gegevens wijzen erop dat milieu en internationale rechtvaardigheid grenzen opleggen aan traditionele vormen van vooruitgang. Maar als dat de enige boodschap is die duurzaamheid te brengen heeft, creëer je een maatschappij van beperkingen, angst, onzekerheid. Grenzen moeten juist creatieve krachten, verbeelding, technische en sociale inventiviteit losmaken. “Eén dimensie inperken schept een basis om andere te ontwikkelen. Afscheid nemen van oude ontwikkelingspatronen opent nieuwe mogelijkheden (…) Overal – in kunst en architectuur, in psychologische ontwikkeling en in biologische evolutie – zijn er voorbeelden te vinden van grenzen als voorwaarde voor kwalitatieve sprongen”, aldus de auteurs (Sachs e.a. 1998). Zoals het aantal toetsen op een piano Beethovens creativiteit nooit ingeperkt heeft en de grenzen van baksteen en beton Frank Lloyd Wright weinig parten speelden.

Het is allicht niet toevallig dat één van de nieuwe tendensen in het wetenschappelijk onderzoek rond duurzame ontwikkeling de zogenaamde visions-projecten zijn. Daarin wordt er met individuen en (vertegenwoordigers van) groepen gediscussieerd over wat een gewenste toekomst is, bv. over 25 tot 50 jaar. Dus niet hoe men verwacht dat de toekomst er zal uitzien, maar hoe men wil dat ze eruitziet. Met behulp van zogenaamde backcasting wordt dan geprobeerd om achteruit te denken en te formuleren welke grote stappen nodig zijn om de gewenste situatie te realiseren. De achterliggende gedachte is dat het zonder visie onmogelijk is een langetermijnbeleid te ontwerpen dat noodzakelijk is voor duurzame ontwikkeling. Zo’n langetermijn beleid zal moeten groeien uit een confrontatie van visies, want zoals we in het begin van dit artikel al stelden: duurzame ontwikkeling veronderstelt normatieve keuzes en alleen door die te expliciteren – bv. via uitwerken van visies – kan over die keuzes een ruim maatschappelijk debat ontstaan.

In Vlaanderen is deze aanpak nog zo goed als onbekend. In de loop van 1998 organiseerde het Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO) bij zijn lidorganisaties wel een reeks van ‘droomsessies’ over hoe men zich een duurzame samenleving droomde, bv. zo rond 2030. De antwoorden liepen niet altijd gelijk, maar bevatten toch veel gelijklopende elementen. Zo hecht men veel belang aan politieke greep op en sturing van de economie, waarbij die economie kleinschaliger en regionaler moet zijn, met eerlijke handelsrelaties met het Zuiden, en vooral gericht op vervulling van maatschappelijke behoeften, en niet op groei, winst en concurrentie. Een belangrijke factor in de heroriëntatie van de economie, ligt in een andere kijk op arbeid: maatschappelijk zinvol, plezierig, minder arbeiden en meer tijd voor allerlei vormen van sociale contacten en creativiteit, met herverdeling van zorgarbeid tussen man en vrouw. De samenleving moet veel ecologischer worden ingericht: duurzame landbouw, openbaar vervoer en fietsen ten koste van de auto, ecologisch wonen dat tegelijk het sociale netwerk helpt verstevigen, hernieuwbare energie, kringloopeconomie, veel ruimte en groen. Politiek is belangrijk, maar moet anders: veel meer inspraak, sterk lokaal gericht, maar wel met een soort wereldregering die niet beveelt, maar coördineert en over basisafspraken waakt. Andere elementen die regelmatig weerkeren: respect en engagement t.o.v. elkaar, gelijke kansen, een wetenschap ten dienste van welzijn en gemeenschap, verantwoordelijke media en vernieuwend onderwijs.

Op een moment dat het overgrote deel van de maatschappelijke energie gericht is op vandaag en morgen, ligt het belang van visions-projecten minder in het feit of ze ook realiseerbaar zijn, maar wel in de noodzaak om op lange termijn te durven en te leren denken; om toekomstbeelden en dus waarden van mensen te leren kennen en onderling te confronteren; om het probleemdenken te overstijgen en nieuwe mogelijkheden te ontdekken; om creativiteit en energie vrij te maken om duurzaamheid dagelijks in de praktijk trachten te brengen. Want op sommige vormen van energie hoeft er niet bespaard te worden op weg naar duurzaamheid.

Erik Paredis is wetenschappelijk medewerker aan het Centrum Voor Duurzame Ontwikkeling (CDO) van de Universiteit Gent. Reacties zijn welkom bij Erik Paredis

REFERENTIES

DE JONGE W., MAZIJN B. en VAN ASSCHE J., Milieugebruiksruimte: operationalisering van een vaag concept, in Mazijn B. (2000), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Academia Press, Gent, pp. 1-67.

DE JONGE W., MAZIJN B. en VAN ASSCHE J., Onderzoek naar de mogelijkheden en beperkingen van het concept milieugebruiksruimte. Eindrapport 2001, onderzoek in opdracht van DWTC, CDO-RUG, Gent.

FINGER M. en KILCOYNE J., ‘Why Transnational Corporations are Organizing to “save the Global Environment”’, in The Ecologist, vol. 27, nr. 4, juli/augustus 1997.

OPSCHOOR H., ‘Krapte aan milieugebruiksruimte’, in Oefeningen in duurzaamheid: perspectieven naar 2040, Uitgeverij Jan Van Arkel, Utrecht, pp. 12-22.

PAREDIS E. en WEYNS W., ‘Einde van de logica van de stoel. Interview met Wolfgang Sachs’, in Oikos, winter 2000, nr. 12, pp. 51-58

PAREDIS E., ‘Strategieën voor een duurzame samenleving’, in VODO (2001), Draaiboek Lokale Agenda 21, Brussel

SACHS W., LOSKE R. en LINZ M., Greening the North. A Post-Industrial Blueprint for Ecology and Equity, Zed Books, London

VERBRUGGEN A., Onderzoeksrichtlijnen Milieu en Economie in Vlaanderen, Milieu- en Natuurraad van Vlaanderen, Brussel.

VLAAMS OVERLEG DUURZAME ONTWIKKELING, Op goede voet met de aarde, op eerlijke voet met het Zuiden. Hoe beperken we onze ecologische voetafdruk?, VODO, Brussel.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.