Een eeuw van nederlagen?

Hoe levendig herinner ik mij nog onze eerste ontmoeting te Praag in 1968. Voor altijd staan die tragische en tegelijk euforische dagen in mijn geheugen gegrift, toen ons politieke vertrouwen op de proef werd gesteld. Toen de harde realiteit haar wil oplegde aan de illusies en de gewekte hoop verstikt werd door de onverschilligheid. Het was het jaar van Praag, Parijs en Mexico. In Tsjechoslovakije werd het grootmoedige project van een socialisme met een menselijk gezicht door het Kremlin verpletterd in naam van het communisme. In Parijs zwaaide het jongerenprotest tegen de postindustriële consumptiemaatschappij met vlaggen waarop ‘de verbeelding aan de macht’ stond. In Mexico werd de dodelijke stilte van het autoritaire regime verbroken doordat de jongeren in de straten vroegen naar wat ze op school leerden: democratie, vrijheid en inspraak.

Ik beleefde dat keerpunt in onze eeuw samen met jou, Milan, en ik deel sedertdien met jou de bitterheid om wat nadien nederlagen schenen. Het neerslaan van de Praagse lente door de sovjettanks. De desillusie na de Parijse meimaand, mede veroorzaakt door de Franse Communistische Partij en de listigheid van generaal De Gaulle. De Mexicaanse studentenbeweging die door de kogels van het autoritaire regime in de kiem werd gesmoord.

Maar wat toen verloren leek is het nu, dertig jaar later, niet. Onder de opgebroken straatstenen van Parijs lag er geen zonnig strand maar ontwaakte het Franse socialisme wel uit zijn winterslaap. De Franse Communistische Partij verloor haar prestige maar er ontsproot een kritische generatie die vandaag het wilde kapitalisme en het globale neodarwinisme aanpakt. De Russische tanks in Praag walsten over het socialisme met een menselijk gelaat maar tien jaar later luidde Tsjechoslovakije het einde van het sovjetimperium in. Zo begon een nieuw tijdperk in Rusland en Centraal-Europa. Het werden geen betere, maar wel belangrijke tijden: het einde van het communisme betekende niet het einde van het onrecht, net zo min als de overwinning van de democratie onmiddellijk geluk betekende. Tenslotte veroorzaakte het bloed van de jeugd op de Plaza de las Tres Culturas een bres in het autoritaire bewind. Het jongerenprotest luidde een Mexicaanse democratie in die zich niet laat binden aan verkiezingsdagen en parlementszitjes maar die -samen met de vrijheid- meer welzijn belooft voor de vijftig miljoen Mexicanen die in armoede leven.

Toen Julio Cortázar, Gabriel García Márquez en ikzelf naar Praag reisden in 1968 om bij jou te zijn en de hoop op democratie waarheid te zien worden, tafelden we met zowel de engelen van de illusies als met de demonen van het fatalisme. Wij konden niet voorzien wat er de daaropvolgende dertig jaar zou gebeuren. Maar onze gesprekken, beste Milan, bevestigden -temidden het geweld van de Russische tanks in Tsjechoslovakije, de lijken van jongeren in Tlatelolco en de politierazzia’s in het Quartier Latin- de noodzaak van de verbeeldingskracht om de geschiedenis echt te begrijpen. Wij wisten hoe onmisbaar de literatuur was om de taal en de verbeelding van een volk levendig te houden en dat zonder de verbeelding en zonder de taal geen enkele samenleving standhoudt. Niet tegen de Russische tanks, Parijse politieknuppels of Mexicaanse moordpartijen, gisteren. Niet tegen de altijd lachende robots van de supermarkt, de grijnzende grafdelvers van de geschiedenis of de gruwelijke speculanten van de uitsluiting, vandaag.

Geen van ons beide denkt dat een roman de politiek kan veranderen. We geloven wel dat zonder boeken de wereld van mannen en vrouwen niet alleen verarmt maar ook verzwakt tegenover de voortdurende agressie van de machthebbers. De politieke macht wil alleen heersen en dat is voorlopig alleen niet zo omdat wij, wij allen, het niet toestaan. De Tsjechische, Poolse en Hongaarse burgers, schrijvers zoals jij, Jorge Konrad of Jerszy Andrejewski, cineasten, musici en filosofen uit Midden-Europa, behielden een vrijheidsmarge onder de communistische tirannie. Zijn zij ook bestand tegen de onverschilligheid van het kapitalisme? Jullie probleem in Midden-Europa is groter dan het onze in Latijns-Amerika. Van Mexico tot Argentinië zijn de krijtlijnen duidelijker getrokken. Het onderwijs, het woord, het boek en de bibliotheek zijn de onmisbare wapens in de strijd van onze landen om de politieke democratie te verenigen met economische vooruitgang voor de armen.

Maar zowel in Praag als in Mexico City, in Warschau als in Buenos Aires, schept de schrijver een ruimte waar temidden de stilte en het lawaai -beide even pijnlijk- van de politieke, economische en religieuze wereld, de stem van de enkeling, de onvervangbare mens, de man en de vrouw die zich niet laten herleiden tot cijfers en afkortingen, zich laat horen.

Goede vriend, beiden dansen wij -zoals één van je boeken getiteld is- de laatste wals van het leven. Maar wij zullen niet gelaten, vermoeid of tevreden afscheid nemen. Wij blijven leven en met plezier, kracht en ontevredenheid schrijven. Het is een vreugde te weten dat de inzet en de dagen van onze zeventig jaren delen, net zoals wij dat de voorbije dertig jaren deden.

Ik wens je veel geluk. Carlos Fuentes.