'Een waterval aan arresten'

De gewapende mannen die op 10 april 2004 aanklopten bij Anzor Sambiyev (24) droegen camouflagepakken en maskers. De Tsjetsjeense jongen werd uit zijn huis ontvoerd en een dag later dood teruggevonden, de sporen op zijn lichaam stille getuigen van een gewelddadig einde.
Omdat ze bij de Russische authoriteiten geen gehoor vonden, dienden Anzors ouders een klacht in bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in Straatsburg. Dat veroordeelde de Russische Federatie begin dit jaar: de ouders van Anzor krijgen een schadevergoeding van 40.000 euro. Rusland –dat nog in beroep kan gaan– had zich volgens het hof onder meer schuldig gemaakt aan inbreuken op artikel 2 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens uit 1950: ‘Het recht op leven van eenieder zal beschermd zijn door de wet.’
Sinds Rusland in 1998 het Verdrag ondertekende –een verplichting als lid van de Raad van Europa– ontving het EHRM al 320 individuele klachten van Tsjetsjeense burgers. In de tachtig arresten in Tsjetsjeense dossiers die intussen zijn uitgesproken, werd Rusland veroordeeld voor het gebruik van dodelijk geweld, buitengerechtelijke executies, onwettelijke detentie, marteling en mishandeling, verdwijningen, vernielingen van privébezit en restricties op de bewegingsvrijheid.

Inkomende post

In Straatsburg stapelen de dossiers tegen Rusland zich op. Op tien jaar tijd zijn maar liefst 55.000 klachten ingediend tegen Rusland –26.000 daarvan zijn in behandeling. ‘Tot nu toe zijn er 580 uitspraken geweest, waarbij in de meerderheid minstens één inbreuk is vastgesteld’, zegt EHRM-persverantwoordelijke Kristina Pencheva. ‘Sinds 2002 is Rusland de nummer één in termen van nieuw ingediende klachten bij het hof. Vorig jaar was Rusland goed voor een vierde van alle “inkomende post”.’
Elke burger afkomstig uit een van de 47 lidstaten van de Raad van Europa die meent slachtoffer te zijn van mensenrechtenschendingen, heeft het recht bij het Hof in Straatsburg een schriftelijke klacht in te dienen. Rusland zelf wijst erop dat wanneer je het aantal hangende zaken per capita berekent, het land met 140 miljoen inwoners niet op de eerste maar op de zestiende plaats (op een totaal van 47) staat. Volgens die berekening wordt Rusland voorafgegaan door landen als Slovenië, Moldavië, Roemenië, Estonië, Tsjechië, Oekraïne en Turkije.
‘De enorme omvang van het land en het groot aantal inwoners verklaart inderdaad voor een stuk het feit dat er zoveel klachten tegen Rusland worden ingediend, maar het is niet de enige reden’, reageert Tanya Lokshina van de Human Rights Watch-afdeling in Moskou.
‘Het Russische juridische systeem functioneert niet, het is niet in staat de rechten van de Russische burgers te beschermen. Ze hebben geen andere keuze dan zich tot Straatsburg te wenden.’ Lokshina noemt het EHRM dan ook het ‘meest efficiënte internationale mechanisme’ voor de bescherming van mensenrechten in Rusland: ‘Het gaat om een waterval aan arresten. Elke maand volgen er nieuwe uitspraken.’

De enorme omvang van het land en het groot aantal inwoners verklaart inderdaad voor een stuk het feit dat er zoveel klachten tegen Rusland worden ingediend, maar het is niet de enige reden.

Gelijk hebben, gelijk krijgen

Een van de problemen met betrekking tot de Russische justitie is volgens Human Rights Watch dat vonnissen door Russische rechtbanken niet altijd worden uitgevoerd. Lokshina: ‘Neem het voorbeeld van het oude vrouwtje dat via juridische stappen een pensioenverhoging van twintig procent had afgedwongen. Hoewel de Russische rechtbank haar gelijk gaf, bleef haar pensioen even laag.’
Wanneer het EHRM een arrest velt, is de veroordeelde staat verplicht om dat uit te voeren. De Raad van Europa moet erop toezien dat dat ook echt gebeurt. ‘Rusland heeft heel accuraat de financiële schadevergoedingen uitbetaald. En dat heeft een grote symbolische waarde: op die manier geeft Rusland toe dat het in de fout is gegaan. Maar wat betreft de maatregelen die Rusland moet nemen opdat schendingen van mensenrechten in de toekomst niet herhaald worden, blijft er in probleem’, zegt Lokshina. ‘In sommige gevallen is er weliswaar vooruitgang. Zo is de situatie in de Russische gevangenissen erop vooruit gegaan, en wordt ook de implementatie van vonnissen door Russische rechtbanken beter opgevolgd. Maar als het gaat over dossiers waarin Russische ordehandhavingsdiensten en geheime diensten betrokken zijn, dan is er nauwelijks beterschap.’

Protocol 14

Het Hof in Straatsburg mag dan al het ‘meest efficiënte internationale mechanisme’ zijn om mensenrechten af te dwingen, het dreigt ook het slachtoffer te worden van zijn eigen succes. De enorme werklast –in 2008 waren er maar liefst 100.000 zaken in behandeling– maakt dat het soms lang wachten is op een uitspraak.
Om een en ander vlotter te laten verlopen, is Protocol 14 opgesteld. Volgens de voorzitter van het Hof, Jean-Paul Costa, kan de implementatie van Protocol 14 de productiviteit van de rechtbank met 25 tot 30 procent verhogen. Probleem is echter dat maar 46 leden van de Raad van Europa Protocol 14 hebben ondertekend –Rusland weigert vooralsnog.
Het voert aan dat de invoering van Protocol 14 zou resulteren in zwakker onderzoek van individuele dossiers, en toont zich ook bezorgd over de “politisering” van uitspraken door het Hof. Zo verweet Rusland het Hof ‘dubbele standaarden’ te gebruiken, nadat een Russische familie die het recht opeiste om in Letland te kunnen blijven wonen in 2007 haar zaak in Straatsburg verloor.
Volgens Human Rights Watch wil Rusland Protocol 14 echter niet ratificeren omdat het niet wil dat het Hof efficiënter zou worden. Lokshina: ‘Door de houding van Rusland kan het hof geen hervormingen doorvoeren. De EU-lidstaten oefenen nu druk uit op Rusland om de tekst alsnog te ondertekenen.’