Een week bij de Zapatisten, twintig jaar na de opstand

Op 1 januari 1994 sloot Mexico het NAFTA vrijhandelsakkoord af met de Verenigde Staten en Canada. De plaatselijke indianenbevolking in Chiapas vreesde voor een negatieve weerslag. De ogen van de hele wereld waren plots op de zuidoostelijke deelstaat en zijn indianenleger gericht. In de jaren daarna verdween het EZLN uit het nieuwsbeeld en volgde een periode van stilte.

In 2013 word ik uitgenodigd in San Cristobal de las Casas om er een workshop Documentaire Fotografie te geven. Zestien jaar later lijkt het stadje in niets op de plaats die ik in 1997 heb bezocht, alles ziet er vredig uit, zonder protesten en de massale stroom van toeristen heeft het straatbeeld grondig veranderd.

Herinneringen aan het Zapatisme zijn schaars en informatie inwinnen lijkt een onmogelijke opdracht omdat instituten en organisaties nu eenmaal niet openstaan voor buitenstaanders. Tot ik plots een aanbod krijg van een groep studenten om met hen mee te gaan naar de Escuelita. Ik ga op hun aanbod in, maar heb niet echt een idee wat ik kan verwachten.

De Escuelita Zapatista, het schooltje van de Zapatisten, is een initiatief in samenwerking met de universiteit CIDESI waarbij geïnteresseerden van buitenaf worden ondergedompeld in een cursus met als naam ‘De vrijheid volgens de Zapatisten’.

Het idee voor het schooltje ontstond na een interne reflectie over wat 20 jaar Zapatisme inhoudt en vormt een manier om die reflecties met personen van externe organisaties, instituten en individuele sympathisanten te delen. Het schooltje kan enkel bezocht worden op uitnodiging nadat het ingediende dossier zorgvuldig is onderzocht.

De Escuelita werd opgestart in augustus 2013 en kende meteen een enorm succes. Ik mocht deelnemen aan de derde editie die plaatsvond van 3 tot 7 januari 2014.

Autonome gemeenschappen

Als deelnemer kom je in 1 van de 5 caracoles terecht en leef je gedurende een week bij een Zapatisten-familie gedurende. De caracoles zijn de zones van waaruit de autonome Zapatische gemeenschappen worden bestuurd. Ze bestaan sinds 2003 om de vroegere organisatievorm, de Aguascalientes, te vervangen. De manier van regeren gebeurt volledig autonoom, volgens de eigen wetten en in collectief.

Op CIDESI aangekomen, van waaruit het transport vertrekt, krijgt iedereen een badge met de kleur van zijn caracol toegewezen. In mijn geval is de kleur oranje, wat staat voor caracol III, La Garrucha. De caracol is gelegen in de Maya Jungle vlakbij het plaatsje Ocosingo en volgens een van de organisatoren op zo´n 5 uur afstand van San Cristobal de las Casas.

Zo´n 2250 studenten zijn uitgenodigd voor de derde editie van de Escuelita en zullen over de 5 caracoles verspreid worden en van daaruit over de verschillende Zapatistische gemeenschappen. Het vullen van de camionettes en camions, het lokale transport voor mensen en dieren, gebeurt dan ook traag.

Welkom

Na zeven uur rijden komen we eindelijk aan in La Garrucha waar de poorten dit keer openstaan en we hartelijk worden verwelkomd door de lokale bevolking, we worden met een ‘Viva los estudiantes’ toegejuicht. Daarna volgen het Mexicaanse volkslied, hun eigen Zapatistisch volkslied en een voorstelling van de leden van de junta del buen gobierno, wat hun plaatselijke regering is.

Iedereen krijgt een persoonlijke guardian toegewezen, een persoon die over je moet waken en al je vragen moet beantwoorden. In mijn geval is dat Quelli, een gehuwde vrouw van 29 zonder kinderen die de komende dagen niet van mijn zijde zal wijken.

De volgende ochtend in de caracol volgt een bijeenkomst met een vijf uur durende toespraak door de verschillende leden van de junta del buen gobierno en lokale leraren die allen een woordje uitleg komen geven over hun manier van regeren en hun kijk op vrijheid. De toespraken worden steeds ingeleid met een verontschuldiging voor hun slechte Spaans omdat de moedertaal Tseltal is, een Mayataal die in de regio wordt gesproken.

Zonder geld en elektriciteit

De volgende dag vertrek ik samen met nog zes andere leerlingen en hun guardianes naar de gemeenschap Monterrey, op een uur afstand van de caracol, waar ik de volgende dagen deel ga uitmaken van de familie van Quelli en zal leren wat het betekent om volledig autonoom te leven. Quelli volgt me letterlijk overal, ik moet met haar een bed delen, ze gaat mee wanneer ik wil wandelen en wijst de plaats aan waar ik moet plassen in het bos. Van privacy geen sprake.

In elke gemeenschap wordt alleen van eigen oogst gegeten, er wordt hier in collectiviteit en ook individueel maïs, bonen, koffie, rietsuiker en plaatselijke groenten zoals chayote geteeld. Dat is dan ook het voedsel dat ik de volgende dagen zal eten. Geld wordt niet gebruikt in de gemeenschappen, producten worden onderling uitgewisseld en leven is vrij rudimentair, zonder elektriciteit. Enkel om spullen zoals zeep en kleding aan te kopen, worden voedingsproducten van eigen oogst op de markt in het vlakbijgelegen Ocosingo verkocht.

Het grootste deel van de dag breng ik samen met de vrouwen en de kinderen in de keuken door. Er is niet echt een dagindeling voorzien voor de leerlingen maar de bedoeling is te observeren, participeren en vragen te stellen na het lezen van de boeken die we bij de inschrijving hebben gekregen.

Echt onderwijs

De tweede dag krijgen we te horen over het plaatselijke onderwijssysteem, dat volledig onafhankelijk van het traditionele onderwijs fungeert en door hen la educación verdadera, het echte onderwijs, wordt genoemd.

Monterrey heeft zijn eigen onderwijspromotor die 4 dagen per week zo´n 30 kinderen van verschillende leeftijden onderricht. In hun onderwijs is er geen puntensysteem, worden geen straffen uitgedeeld maar worden kinderen aangemoedigd om elkaar te helpen omdat net de collectiviteit vooropstaat.

De kinderen moeten zich bekwamen in 4 vakken : wiskunde, leven en milieu, taal en geschiedenis en blijven zolang in het schooltje tot ze 3 niveaus hebben doorlopen en bekwaam zijn om een specifieke job in hun gemeenschap uit te oefenen.

Op de laatste dag in de gemeenschap wordt er een afscheidsfeestje gehouden waarbij een plaatselijke dj met synthesizer rancheroliederen zingt en er volop gedanst wordt, vooral dan door de kinderen. Het feest vindt plaats voor de kerk en is zonder alcohol omdat spirituele dranken uit de gemeenschap worden geweerd. Alles verloopt dan ook rustig en steeds met respect.

Afscheid

Het afscheid van de gemeenschap en de caracol de dag erna verloopt droevig, er vloeien heel wat tranen. Er volgen een reeks emotionele woorden van de leerlingen, die dankbaar zijn voor de ervaring en de compañeros aanmoedigen in hun strijd. ‘Zapata vive, la lucha sigue’, Zapata leeft, de strijd gaat verder.

De escuelita heeft de kijk van alle deelnemers drastisch veranderd en ook hoop gecreëerd op een alternatieve manier van leven in een woelige politieke periode.