Etnische moppen mogen weer in Burundi

“Kijk maar, geen enkele Tutsi heeft haar op zijn benen’! Hilariteit alom als journalist Juvenal B. en enkele van zijn gezellen hun broekspijpen beginnen op te stropen in een bar in de hoofdstad Bujumbura. De bescheiden steekproef lijkt de stelling voorlopig te bevestigen en het etnisch gemengde gezelschap kan er smakelijk om lachen.
Een ander lachsalvo, deze keer in een bistro aan de oever van het Tanganyikameer. “Het feit dat je de vis met kop en al hebt opgegeten, bewijst dat je geen echte Tutsi bent”, zegt een Hutu aan een van zijn twee vrienden, een Tutsi. Het zijn immers gewoonlijk de bewoners van de oever van het meer, overwegend Hutu’s, die hun vis opeten zonder een graat, vin of schubje te laten liggen.
De complexloze omgang met de namen van de drie grote etnische groepen in Burundi is relatief recent. Sinds de onafhankelijkheid van het land in 1962 kwam het regelmatig tot etnisch geweld, met twee grote opstoten in 1972 en 1993. Wie toen op een provocerende of spottende uitspraak werd betrapt, speelde met zijn leven.

Herinneringen

De nieuwe luchtigheid mondt niettemin regelmatig uit in debatten waarin het verleden kritisch op de korrel wordt genomen. De meeste mensen zijn het erover eens dat etniciteit een heel subjectief gegeven is en dat etnische confrontaties meestal zinloos en stom zijn.
Door de opeenvolgende crisissen zijn de begrippen Hutu en Tutsi beladen geraakt met een heleboel pejoratieve bijbetekenissen. De Hutu’s zijn per definitie koppensnellers met genocidaire trekjes en de Tutsi’s profiteurs die misbruik maken van hun macht. De stereotypen die nu stof vormen voor een eindeloze reeks moppen, hebben in het verleden heel wat mensenlevens gekost.
“Bij de etnische zuiveringen van 1994 werd al het huispersoneel afgeslacht, gewoon omdat het Hutu’s waren”, herinnert zich een inwoner van Musanga, een wijk waar vooral Tutsi’s wonen. Een Hutu uit Kamenge in het noorden van Bujumbura herinnert zich hoe Hutu-moordenaars oude Tutsimannen voor zich uitdreven, die hen niets hadden misdaan. “De lijst van dwaasheden die de mensheid hier heeft begaan is oneindig lang”, zegt een leraar Frans.

Etnische kameleons

Nu de etnische spanningen wat zijn weggeëbd, aarzelen Burundezen niet om van bevolkingsgroep te wisselen als hen dat goed uitkomt. In het leger zijn er zo talloze voorbeelden, in het kader van een hervorming om tot een etnisch evenwicht te komen. Een sergeant van de parachutisten legt uit dat onder officieren, waar de Hutu’s in de minderheid zijn, heel wat Tutsi’s zich laten doorgaan voor Hutu’s om hun job niet te verliezen. Op andere niveaus waren het Hutu’s die plots Tutsi’s werden.
Het is moeilijk om officieel aan de weet te komen wie tot welke groep behoort, omdat dat op geen enkel document staat gepreciseerd. De fysieke kenmerken van de bevolkingsgroepen zijn niet altijd even betrouwbaar. De Tutsi’s zouden mooier zijn met een slankere gestalte, terwijl de Hutu’s het moeten hebben van fysieke kracht.
Jeannine Butoyi, met alle kenmerken van een Tutsivrouw, bevestigt. “In mijn buurt gelooft niemand dat ik een Twa ben. Ze vinden dat ik er als een Tutsi uitzie. Maar Twa’s kunnen even mooi zijn als Tutsi’s. Als je een Tutsi in armoedige kleren steekt en niets te eten geeft, dan zal iedereen zeggen: ‘Kijk, een Twa’”.
Heel wat Burundezen veranderen van etnische oorsprong om aanspraak te kunnen maken op hulp die de overheid reserveert voor bepaalde groepen. In de wijk Butere zijn heel wat Hutu’s Twa geworden om aanspraak te kunnen maken op voedselhulp. Op die manier wordt de bevolkingsgroep die gisteren werd gestigmatiseerd, vandaag een reddingsboei om te kunnen overleven.
(InfoSud/Vertaling: IPS)