‘In Europa was corruptie aftrekbaar van de belastingen’

Mo Ibrahim is de vleesgeworden antistof voor Afropessimisme. In 1998 richtte de Brits-Soedanese doctor in de telecommunicatie het telecombedrijf Celtel op om mobiele telefonie in Afrika uit te bouwen. Het werd een van de meest succesvolle bedrijven in Afrika, met een aanwezigheid in vijftien landen. In 2005 verkocht hij Celtel aan MTC Koeweit voor 2,4 miljard euro. Met dat fortuin richtte hij de Mo Ibrahim Foundation op.

Mo Ibrahim is geen verwaande nouveau riche. Na een ferme handdruk creëert hij onmiddellijk een sfeer van gezellige vertrouwdheid. Geen vooraf afgesproken vragen, geen formele beleefdheden en ook: geen duidelijk afgescheiden rollen in het gesprek. Wanneer wij vragen of de niet-uitreiking van de Mo Ibrahim-prijs voor uitzonderlijk leiderschap vorig jaar –ter waarde van 3,5 miljoen euro over een periode van tien jaar en een jaarlijkse som van 140.000 euro voor de jaren nadien– een vernietigend oordeel is over de staat van dienst van Afrikaanse leiders, kaatst Ibrahim de bal meteen terug: ‘Kan jij een Europese leider noemen die de voorbije drie jaar zijn functie heeft doorgegeven en werkelijk uitzonderlijk leiderschap heeft getoond? Iemand die zijn of haar land ten gronde heeft getransformeerd?’ Waarna hij geduldig uitlegt dat het feit dat al drie laureaten –Nelson Mandela (2007), Joaquim Chissano van Mozambique (2007) en Festus Mogae van Botswana (2008)– de prijs kregen een bewijs is van de positieve trend in Afrikaans bestuur. ‘Ik ben niet zeker dat u zo veel uitzonderlijke Europese leiders kan vinden in de afgelopen vijf jaar.’

De goed-bestuur-index geeft anders ook niet echt reden tot groot optimisme.
Mo Ibrahim: Het is niet onze taak om een rooskleurig plaatje of zwaarmoedig beeld van Afrika te produceren. We proberen veeleer een spiegel te zijn van wat er zich precies in Afrika afspeelt. De positieve kant van het verhaal is een volgehouden economische groei, die niet enkel terug te voeren is op stijgende grondstoffenprijzen. Het gemiddelde groeicijfer in Afrika is minstens driemaal dat van Europa. Daartegenover staat dat mensenrechten, burgerrechten, de veiligheid van de burgers en democratie niet of nauwelijks vooruitgaan. Daarom trokken we dus aan de alarmbel. De toestand is nog niet catastrofaal, maar wel zorgwekkend. We moeten dus best nu al actie ondernemen want economische ontwikkeling is onvoldoende. Er is ook nood aan menselijke ontwikkeling.

Draagt uw index ertoe bij de clichébeelden over Afrika te doorbreken?
Het beeld dat over Afrika bestaat heeft spijtig genoeg niets te maken met objectieve feiten of gegevens. Het is een beeld dat gecreëerd wordt door perceptie. Door het gebrek aan zendtijd over Afrika in de media. Na de Somalische piraten en de oorlog in Darfur is er geen tijd meer voor verhalen over boeren en hun vee. Er zijn een miljard mensen in Afrika. De meesten van hen zijn geen piraten en moorden elkaar niet uit. Maar daar zit dus geen verhaal in. Dan wordt het Kerst en komen Oxfam en Save the Children om geld in te zamelen. Wat gaan zij u tonen? Didier Drogba of Thierry Henry die een goal maken? Neen, eerder een stervende moeder met baby op de arm. Zo krijgen mensen de indruk dat Afrikanen echt heel erg zieke mensen zijn, en zowat allemaal aids hebben. Zo wordt perceptie dus gevormd. De index voor goed bestuur heeft hiermee niets te maken. Cijfers tonen aan dat Afrika de grootste opbrengst voor investeringen heeft kunnen verzekeren in de laatste zeven tot tien jaar. Onafgebroken. Hollen investeerders massaal naar Afrika om zaken te doen? Niet echt. Misschien om dat ze de juiste cijfers niet eens kennen.

Toch bevestigt ook uw index het beeld van een Afrika dat slecht bestuurd wordt.
De VN publiceert informatie over menselijke ontwikkeling, de Wereldbank over handel en economie, Freedom House over verkiezingen en democratie, Transparency International over corruptie. Onze rangschikking gaat over goed bestuur en daarvoor kijken we naar 88 indicatoren die van vijfendertig organisaties afkomstig zijn. Dat levert een genuanceerder beeld op dan wanneer Transparency International zakenmensen ondervraagt over corruptie. Zij zijn namelijk een deel van het verhaal.

U bent blij met de economische groei in Afrika, maar tegelijk worden miljoenen mensen opnieuw met honger en voedselonzekerheid geconfronteerd.
De hongersterfte in Afrika is minder groot dan voordien. We hebben niet meer die grootschalige hongersnoden van vroeger zoals in Ethiopië. Dat heeft te maken met het feit dat het inkomen van de Afrikaanse landen groter is dan voorheen. Ook de hulpverlening gaat er jaarlijks op vooruit. Zelf ben ik meer begaan met de Afrikaanse vooruitgang want hulp zal Afrika niet redden. Wat Afrika nodig heeft, zijn investeringen en ontwikkeling. Het is erg vriendelijk dat mensen vrijgevig willen zijn en een beetje helpen, maar we moeten de verhoudingen niet uit het oog verliezen. Hulp gaat over jaarlijks 21 miljard euro. Het gezamenlijk inkomen van de Afrikaanse landen gaat over 350 miljard euro. Ik concentreer me dus liever op die 350 miljard (grinnikt). Waaraan spenderen we dat bedrag? Doen we dat op een goede en eerlijke manier? Maar vooral: hoe verhogen we die 350 miljard zo snel mogelijk? Dat zijn de belangrijkere vragen.

Ondernemers zijn de sleutel tot de ontwikkeling, groei en vooruitgang van Afrika?
Absoluut. Het zijn de investeringen die Afrika zullen veranderen. Wie in Afrika reist en rondkijkt, zal zien dat het in feite een erg rijke plaats is. Het is een rijk continent, en we zijn met minder dan de Chinezen of Indiërs. Er is dus geen enkele reden voor Afrika om arm te zijn. De enige reden is dat we onze landen en natuurlijke rijkdommen slecht beheren. Goed bestuur betekent dat we onze rijkdommen beter beheren, ze inzetten voor onze mensen en onze toekomst, en werkelijk die harmonieuze samenlevingen creëren waarvan we dromen. We moeten conflicten een halt toeroepen, want die maken elk beheer onmogelijk. Conflicten zorgen voor menselijk verlies, maar tijdens een conflict worden er ook geen wegen gebouwd, is er geen onderwijs, zijn ziekenhuizen niet functioneel…

‘Wie geld wil verdienen in Afrika, moet zuiver op de graat blijven.’

Afrika heeft een jonge en snelgroeiende bevolking. Wat is er nodig om dit te verzekeren?
Onderwijs. Onderwijs. Onderwijs. We moeten onze jongeren opleiden. Dat is de factor die verandering teweeg zal brengen. Voor al onze jonge mensen die vandaag hun leven riskeren op een bootje om Fort Europa binnen te geraken, zullen we binnen dertig, veertig jaar grote sommen geld vragen. In Europa is weldra de helft van uw bevolking over de zestig. Wie gaat de pensioenen van deze mensen bekostigen? Wie gaat hun gezondheidszorg betalen? Onze jongeren zullen werken en zo mee jullie pensioenen en ziekteverzekeringen betalen. Dat is onze grote troef, en wees maar zeker dat we die ten volle zullen uitspelen. Maar als onze jonge bevolkingssamenstelling en -groei slecht wordt beheerd, kan het inderdaad een bom zijn die landen of het continent kan verwoesten.

Eerst komt dus onderwijs, daarna volgen de investeringen, en voor dat alles is een goed functionerende overheid nodig?
Inderdaad, dat is het proces waar we door moeten. Spijtig genoeg moeten we verschillende dingen tegelijkertijd aanpakken. Om investeringen aan te trekken, moeten we aan onze infrastructuur werken en ook aan ons rechtssysteem. Dat gaat niet enkel over goede wetten en rechtbanken, maar ook over hoe snel juridische geschillen beslecht kunnen worden. Hebben mensen toegang tot de rechtbanken? Worden die gezien als eerlijk? Kunnen rechters omgekocht worden? De legale omgeving van een land is erg belangrijk. Als we erin slagen dit in orde te krijgen, dan zullen de Afrikaanse landen erg aantrekkelijk zijn voor investeringen.

Vaak zijn het juist de zakenlui die proberen om de wetten heen te dansen.
Dat klopt. Wanneer het over corruptie gaat, beperkt men zich vaak tot de corrupte Afrikaanse functionarissen. Aan mijn Europese vrienden zeg ik altijd: corruptie is in feite een nuloperatie. Als er iemand geld aanneemt, is er ook iemand die geld toestopt. Wie zijn dus de partners? Voor elke corrupte politicus is er volgens mij een dozijn corrupte zakenlui. Met wie doet hij anders zaken? Er is wel vooruitgang. Met technologische ontwikkelingen zoals telefoons, internet en e-mail, is het moeilijker deals geheim te houden. We kunnen nu vaak precies nagaan wie een villa heeft in Frankrijk of een appartement is Parijs. Wat doet Europa aan zijn corrupte zakenlui? We hebben nog niet veel rechtszaken gezien. Tien jaar geleden was corruptie nog legaal in Europa en in vele Europese landen was het zelfs aftrekbaar van de belastingen. Uw smeergeld was aftrekbaar van de belastingen! Tot zover de morele ruggengraat van Europa.

Goed bestuur in de privésector is overigens niet alleen belangrijk voor ons, maar ook voor jullie. Jullie hebben jullie economieën bijna verwoest door slecht bestuur in de achterkamers van de financiële instellingen. De bestuursraden hebben hun werk niet gedaan. Dus ook voor Europa geldt dat ‘bad governance is gonna come and bite you in the ass’. Europa moet echt grote schoonmaak houden.

Wat kan hier concreet aan gedaan worden?
De Verenigde Staten hebben net een wet –de Cardin Lugar Law– ingevoerd die energie- en mijnbouwbedrijven verplicht al hun contracten in Afrika aan te geven. Ik heb nog van geen enkel Europees land gehoord dat het de Amerikanen hierin zou volgen. Waar is Europa’s morele ruggengraat? Waarom volharden jullie in het toelaten dat jullie bedrijven deze deals in het geheim afsluiten, goed wetende wat dat betekent? Wij vragen jullie nu recht op de man af wat jullie hieraan gaan doen. Vragen voor transparantie in deze situatie is vrij recht door zee. Het is als zeggen dat er je je moeder niet mag slaan.

U bent erin geslaagd erg succesvol te zijn als zakenman in Afrika. Hoe wist u alle valkuilen te ontlopen waar we steeds over horen als het gaat om zakendoen in Afrika?
Dat is weer een van de mythes over Afrika die verzonnen zijn door de Europeanen. Toen wij ons bedrijf zijn gestart in Nederland, met mensen in de bestuursraad van verschillende pluimage, namen we de beslissing om nooit met smeergeld te werken. En om een bedrijfspolitiek te hebben die deze beslissing zou ondersteunen. Als bestuursraad kan je niet gewoonweg zeggen ‘Wij geven geen smeergeld’, en dan rustig naar huis gaan. Je moet maatregelen treffen die ervoor zorgen dat het bedrijf die beslissing kan uitvoeren. We kwamen tot de beslissing om de hoofdverantwoordelijken in de filialen in tien verschillende Afrikaanse landen te beschermen indien ze ooit onder druk worden gezet om smeergeld uit te betalen. We zijn toen met de idee gekomen dat elke betaling boven de 21.000 euro door de bestuursraad getekend moet worden. We hebben dan ook nooit problemen gehad. Na verloop van tijd weet iedereen dat wij niet met smeergeld werken. En dan vraagt niemand er meer om. Zo simpel is het dus.

Te mooi om waar te zijn.
Om helemaal eerlijk te zijn: er zijn drie of vier landen waar er geschillen waren, en waar we naar de rechtbank zijn moeten gaan. Lokale rechtbanken. We hadden een geschil met de lokale overheid. En het werkte. Afrika is er niet het Wilde Westen. Er waren duidelijke contracten en wetten. Slechts uit één van de vijftien landen waar we werkzaam waren, hebben we ons teruggetrokken, omdat we het moeilijk werken vonden. Dat is alles. Wij zijn er in geslaagd op die manier grote winsten te maken. Dat is een groter probleem voor wie instapt en wegzinkt in het systeem, want eens je begint met het betalen van smeergeld, kan je ook niet meer stoppen. Onze omzet en onze winst was heel groot, omdat het een schoon bedrijf was. Wie dus geld wil verdienen in Afrika, moet zuiver op de graat blijven.