Exclusieve MO*enquête: Zestig jaar mensenrechten

Kennis van zaken

Slechts 17 procent van de Vlamingen weet dat de mensenrechtenverklaring zestig jaar oud is.
Professor Marc Bossuyt (Universiteit Antwerpen) ziet in de lage score een signaal dat de meeste Vlamingen niet veel kaas hebben gegeten van de mensenrechten.
Eva Brems, professor mensenrechten en niet-Westers recht aan de Universiteit Gent en tevens voorzitter van Amnesty International Vlaanderen, vindt het niet zo belangrijk dat mensen weten dat de verklaring zestig jaar oud is.
Slechts één persoon op 500 kon uit een lijst van tien rechten, exact die rechten te halen die in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens  staan.
Professor Brems: ‘Dat is niet erg. Ik denk dat ik het ook niet gekund had. Bovendien zijn de mensenrechten een moving target, ze volgen de maatschappelijke evolutie. Het recht op water staat inderdaad niet met zoveel woorden in de UVRM of de verdragen maar het wordt er ondertussen wel in gelezen. Het VN-comité bij het ECOSOC-verdrag heeft in zijn algemene commentaar gezegd dat er een recht op water is. Idem voor het recht op vrije toegang tot het internet. Alle rechten zitten in principe in de eerste twee verdragen, als je de juiste interpretatie maakt. Om die interpretatie een duwtje in de rug te geven kwamen de andere verdragen tot stand. Ook slotverklaringen van VN-conferenties versterken bepaalde rechten.’

Wat Brems opvalt, is dat de Vlamingen geen onderscheid maken tussen burgerlijke en politieke rechten en de sociaal-economische rechten. ‘Het recht op werk wordt door liefst negentig procent als een mensenrecht ervaren. Dat zegt genoeg. Het Westen heeft heel fel de burgerlijke en politieke rechten verdedigd en veel minder de sociaal-economische.
Amnesty International zat ook meer op die lijn, we zijn tenslotte begonnen als verdedigers van gewetensbezwaarden in de Portugese dictatuur. Amnesty engageert zich nu ook meer voor de sociaal-economische rechten. We willen meer relevant zijn voor het Zuiden en voor hen zijn de sociaal-economische rechten even belangrijk als de politieke.’ Het is een evolutie die professor Bossuyt wat betreurt: ‘Ik denk dat specialisering nuttig is. Amnesty stond sterk inzake burgerlijke en politieke rechten. Door zich nu ook op dat andere terrein te gooien, zullen ze aan slagkracht verliezen op hun vroegere fort.’

Veiligheid versus vrijheid

78 procent vindt dat de politie in de strijd tegen terrorisme het recht op privacy van vermoedelijke terroristen mag doorbreken.
Brems: ‘Ik vind dat niet verrassend. De strijd tegen de terreur is een concurrerend discours dat aanslaat. Het toont nog maar eens dat het makkelijk is de mensenrechten te beschermen als er geen crisis is. In het Westen leek het evident dat de staat een bondgenoot van de mensenrechten is. Maar omwille van het gemak ontpopt ze zich nu als mensenrechtenschender. Je kan het terrorisme heus wel bestrijden met respect voor de mensenrechten, maar dat is moeilijker. Mensen zijn altijd geneigd meer hun eigen rechten te verdedigen dan die van anderen. Ze verliezen soms uit het oog dat het ook om hun eigen recht gaat. Daarom blijft mensenrechteneducatie erg belangrijk.’
Brems vindt dat er al veel schade is aangericht. ‘De VS zondigden tegen het folterverbod door waterboarding toe te laten en er was natuurlijk Guantanamo. Het Verenigd Koninkrijk liet toe dat mensen lange tijd zonder enige vorm van bewijs werden vastgehouden. Landen als China en Rusland goten een terrorismesausje over een praktijk die er langer was.’ Brems stelt wel vast dat daartegen reactie op gang kwam, vanuit de civiele samenleving én de rechtspraak. ‘Guantanamo gaat hoe dan ook dicht.’ Marc Bossuyt gelooft dat ‘de situatie in de VS na de presidentsverkiezingen zal zijn opgelost’.
De Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, Navanethem Pillay, vindt dat nieuwe anti-terrorismewettten moeten vermijden om vage of te brede definities van terrorisme te hanteren. ‘Dat kan leiden tot een onterechte beperking van burgerlijke vrijheden zoals de vrijheid van vereniging, meningsuiting of geweldloze politieke en sociale oppositie. Sommige staten hebben geweldloze activiteiten toegevoegd aan hun definitie van terrorisme, waardoor de kans toeneemt dat mensen die op vredevolle en legitieme wijze hun rechten verdedigen, worden vervolgd. In mijn visie moeten mensenrechten de kern uitmaken van elk anti-terrorismebeleid: de bescherming tegen foltering en willekeurige arrestatie, en het recht op een ernstig proces moeten gegarandeerd worden.’

Mensenrechten afdwingen met economische wortels en stokken

‘Belgische ontwikkelingshulp mag alleen gaan naar regeringen die de mensenrechten eerbiedigen’, vindt 68 procent van de Vlamingen. 
Marc Bossuyt is resoluut tegen. ‘Als hulp de bevolking ten goede komt, moet hij doorgaan, wat de regering verder ook doet. Anders straf je de bevolking tweemaal.’ Eva Brems zegt dat ze als voorzitter van Amnesty graag hoort dat hulp gelinkt wordt aan mensenrechten.
‘De mensenrechten hebben al zo weinig tanden. Een extra drukkingsmiddel is meegenomen.’ Dat de mensen zo tweemaal het slachtoffer worden, overtuigt haar niet echt. ‘Doorgaans worden programma’s niet opgezegd omwille van de mensenrechten maar worden ze vooraf als drukkingsmiddel gebruikt. Bovendien kan je nog altijd de regering passeren en helpen via ngo’s.’
47 procent van de Vlamingen vindt dat een economische boycot tegen landen die de mensenrechten schenden – bijvoorbeeld door geen handel meer te drijven met die landen -  niets uithaalt. 42 procent vindt van wel.
Zowel Brems als Bossuyt hebben vragen bij de efficiëntie van een economische boycot. Bossuyt: ‘Bijna altijd raak je de verkeerde mensen en bereik je je doel niet. Het gebrek aan harde sancties inzake mensenrechten is nu eenmaal een frustratie waar je mee moet leven.’
Navanethem Pillay vindt dat de belangrijkste strategie om mensenrechten af te dwingen bij de verdedigers van de mensenrechten ligt en bij de media, de journalisten. Pillay: ‘Ik weet niet of boycots over het algemeen efficiënt zijn, maar in mijn land, Zuid-Afrika, was dat wel het geval. Zonder de sancties tegen het Apartheidsregime was de strijd tegen die apartheid nooit zo succesvol geweest. De boycot leverde ons geen directe voordelen op maar was een sterke morele steun voor wie zich engageerde in de strijd.’

Mensenrechten en migranten

Mensenrechten zijn zo belangrijk dat alleen migranten die beloven en bewijzen dat ze alle mensenrechten respecteren, tot ons land toegelaten moeten worden, vindt 63 procent van de ondervraagden.
Professor Brems is het daar niet mee eens. ‘Ik weet natuurlijk niet waar men precies aan denkt, maar velen denken wellicht aan moslims en vrouwenrechten. Hoe dan ook wordt hier al op voorhand integratie of inburgering geëist. Dat kan natuurlijk niet, maar het sluit volledig aan bij de tendens naar gesloten grenzen waardoor in Europa het recht op asiel wordt aangetast.’

Zijn de mensenrechten universeel?

De mensenrechten moeten in elk land aangepast worden aan de lokale cultuur, vindt 62 procent van de ondervraagden.
‘Ik ga daar ook mee akkoord’, zegt professor Brems. ‘Universalisme is geen uniformiteit. Contextualisering is nodig. In 1948 was het Westen erg dominant. In het redactiecomité voor de verklaring zetelde maar één Chinees. Hij was de enige die niet uit de joods-christelijke traditie kwam. Ook later bleef het Westen de mensenrechten domineren. Ik kan dus begrijpen dat nogal wat landen stellen dat de mensenrechtenverklaring en -verdragen niet volledig hun visie reflecteren. Ook tussen westerse landen wordt trouwens contextualisering aanvaard. Zo wordt het recht op vrije meningsuiting anders ingevuld: in de EU is hate speech verboden omdat we geen racisme toelaten, in de VS kan dat wel. We aanvaarden dat verschil. Ik zie niet in waarom in ontwikkelingslanden contextualisering onmogelijk zou zijn.’
Navanethem Pillay stelt wel duidelijke grenzen aan die contextualisering: ‘De UVRM stelt dat àlle mensenrechten voor àlle mensen gelden en ondeelbaar zijn. Geen enkel land mag de kans krijgen om te stellen dat het ene of het andere recht omwille van cultuur of traditie niet toegepast moet worden binnen zijn grenzen.’
Eva Brems, die doctoreerde op het thema van de universaliteit, wil de universele geldigheid niet baseren op empirisch onderzoek. Brems: ‘Oké, er is veel onderzoek gedaan naar de wortels van de mensenrechten in allerlei culturen. Daar komt altijd iets uit, bijvoorbeeld de vaststelling dat waarden als gelijkheid of rechtvaardigheid in een bepaalde cultuur al bestonden. Dat kan de legitimiteit van de mensenrechten versterken, maar je mag de geldigheid van de mensenrechten daarvan niet laten afhangen. De universaliteit is een keuze: de ambitie is dat ze voor alle mensen gelden. De filosofische basis van die keuze is een andere kwestie: sommigen baseren die op God, anderen op de aard van de mens… Daarover is geen eensgezindheid. In de praktijk is er wel consensus mogelijk dat ze voor alle mensen gelden, zonder dat we het eens zijn over de filosofische basis ervan.’
Brems wijst erop dat ze als academicus ook aanvaardt dat samenlevingen soms tijd nodig hebben om bepaalde rechten te doen respecteren. ‘Bij ons vond men het in de jaren zeventig nog normaal dat homo’s uit het leger werden gezet. Voor 1947 gingen vrouwen niet stemmen. Het is unfair om van anderen de onmiddellijke toepassing te eisen van een standaard die voor ons pas na eeuwen evident werd. Als academicus lijkt het me daarom zinvol om inzake burgerlijke en politieke rechten, net zoals bij de ECOSOC-rechten, het proces te evalueren: is er vooruitgang? Als je immers bruuskeert, vervreemd je mensen van jezelf. Als Amnesty-voorzitter is het evenwel mijn taak zo secuur mogelijk de tekortkomingen te beschrijven en aan te klagen.’

Armoede, ontwikkeling en mensenrechten

In een ontwikkelingsland moet de overheid soms prioriteit geven aan economische groei, ook als de vrijheid van meningsuiting of van organisatie daarvoor tijdelijk ingeperkt moet worden. 39 procent is voor, 44 procent tegen.
Brems: ‘Er is een valse tegenstelling tussen mensenrechten en ontwikkeling. Ook al omdat men teveel gericht is op de politieke rechten en niet op de sociaal-economische. Armoede is meer dan een inkomenskwestie. Meer en meer wordt armoede gedefinieerd in termen van rechten.’
57 procent van de Vlamingen is het niet eens met de stelling dat ‘voor mensen die in armoede leven, het respect voor hun mensenrechten het laatste van hun zorgen is’.
Bossuyt: ‘Dit vertrekt vanuit een enge definitie van de mensenrechten. De sociaal-economische rechten zijn er juist om armoede tegen te gaan.’
Zekerheid en welvaart zijn niet belangrijker dan mensenrechten en vrijheid, vinden zes op tien Vlamingen.
Bossuyt  is daarover zowel verheugd als verwonderd. Brems wijst erop dat er geen tegenstelling is: een vrije omgeving is ook goed op economisch vlak.
Het feit dat het Indiase bedrijf Tata onlangs de bouw van een grote autofabriek moest uitstellen omwille van protestacties, werd door sommigen aangegrepen als een bewijs dat economische ontwikkeling in een land met meer burgelijke rechten trager gaat, dan in een land met minder rechten als China.
Brems: ‘Je mening uiten, is één zaak. Het verplaatsen van een fabriek is een andere zaak. Je hebt geen recht op het verplaatsen van een fabriek. Dikwijls wordt gezegd dat economische ontwikkeling de opoffering van een generatie vereist. Als dat bewezen is, dan verkies ik een tragere economische ontwikkeling.’

Mensenrechten in een veranderende wereld

‘Door de opkomst van nieuwe machten als China, Rusland en India worden de universele mensenrechten steeds minder belangrijk in internationale relaties’, vindt zowat de helft van de Vlamingen.
55 procent vindt niet dat de Verenigde Staten de mensenrechten over de hele wereld verdedigen en verspreiden. 31 procent gelooft dat dit wel zo is.
Marc Bossuyt: ‘Het feit dat de VS, de leider, geen voorbeeldfunctie meer hebben, straalt af op het gehele Westen. Ofwel zwijgt Europa, en wordt het mee besmet. Ofwel levert het kritiek, en dan trek je op met een verdeeld front, wat je ook verzwakt.’
Brems: ‘Amnesty vindt het verlies aan geloofwaardigheid van het Westen problematisch. Na het optreden van de VS lachen andere landen je uit als je hen bekritiseert. Het Europese beleid van gesloten grenzen en de medewerking aan de rendition programs van de VS, ondergraven ook de Europese geloofwaardigheid. Juist omdat we dat zo ernstig vinden, besteden we erg veel aandacht aan wat in de VS en de EU gebeurt.’
Brems vreest dat de opkomst van China en Rusland het mensenrechtendiscours zal verzwakken. Ook de financiële crisis maakt opkomen voor vrijheid iets moeilijker. Veel landen vinden stabiliteit even belangrijk.
Marc Bossuyt ziet dat het in de VN al zo ver is. ‘De overgang van de Mensenrechtencommissie naar de Mensenrechtenraad in 2006 is een verzwakking van de mensenrechten, ook al was het omgekeerde de bedoeling. In 1991 zaten er in de Mensenrechtencommissie tien vertegenwoordigers van de Westerse groep, tegen twintig Afro-Aziaten. In de huidige raad is het zeven versus 26. Vermits het Westen de motor is van de mensenrechtenwerking, is het effect duidelijk. Het sterkste wapen waarover de VN beschikten, was het zenden van een speciale rapporteur naar een land en het opstellen van landenresoluties. Dat is nu al moeilijker. De Europeanen hebben zich laten rollen.’
Veronique Joosten van de Universiteit Antwerpen wijst erop dat China de landenresoluties omschreef als de ‘chronische ziekte van de Mensenrechtencommissie’. Het kwam zelfs tot een krachtmeting met China, dat een tweederde meerderheid in de raad vroeg voor elke landenresolutie, iets waar de EU zich resoluut tegen verzette. Met succes. Dat belet niet dat in de feiten de landeninstrumenten al in afbouw zijn. Joosten zet een en ander op een rijtje: ‘Bij de overgang van de Commissie naar de Raad sneuvelden de mandaten voor Wit-Rusland en Cuba, waarna Cuba besliste de twee mensenrechtenverdragen te bekrachtigen.
Later heeft men besloten een innovatief mechanisme inzake Darfoer, namelijk een expertengroep, niet te verlengen, gevolgd door de niet-verlening van het mandaat voor Congo in maart 2008. In september is het gewone mandaat voor Soedan maar met zes maanden verlengd terwijl de traditie wil dat landenmandaten een duur van één jaar hebben. De Afrikanen lieten al verstaan dat ze na die 6 maanden voor een niet-verlenging willen gaan. Het mandaat van de onafhankelijke expert voor Liberia is ook niet verlengd.’
De veranderende machtsverhoudingen in de wereld hollen het vermogen van het Westen uit om de mensenrechtendiscussie te domineren. Het is de vraag of en hoe de opkomende machten de mensenrechten zullen verdedigen. Brems: ‘In landen als China en Rusland zal het meer van de interne dan de externe druk afhangen.’

Organisaties

Unicef (91 procent), Amnesty International (87 procent), 11.11.11. (83 procent),  de Liga voor de rechten van de mens (80 procent) en Centrum voor gelijkheid van Kansen (79 procent) verrichten volgens  de meeste Vlamingen belangrijk werk in het kader van de bescherming van de mensenrechten.
Professor Bossuyt is verbaasd dat Amnesty niet hoger scoort. Amnesty-voorzitter Eva Brems: ‘Kinderrechten komen altijd eerst. In die zin begrijp ik dat Unicef bovenaan staat, ook al behoren de rechten niet tot hun kernactiviteit. 11.11.11. heeft heel zichtbare campagnes gedaan over het recht op water en dat heeft blijkbaar gewerkt. Nu, hun werk heeft natuurlijk ook heel wat te maken met mensenrechten.’ 
(De vragen aan Navanethem Pillay werden gesteld door Gie Goris)