Grappen gaan over de grens

‘Waar de caféhouders Zwitsers zijn, de koks Fransen, de agenten Engelsen, de minnaars Italianen en de mecaniciens Duitsers, dat moet de hemel zijn. Waar de Zwitsers minnaars zijn, de caféhouders Fransen, de koks Engelsen, de mecaniciens Italianen en de agenten Duitsers, dat moet de hel zijn.’ Het is niet echt een billenkletser, maar een glimlacht verdient dit grapje wel. Aan de andere kant van de wereld is zelfs dat echter te veel gevraagd. Wat weten Chinezen immers over de Engelse keuken? Op Hawaï lachen ze dan weer met deze: ‘Tahitianen maken het mooie weer op de plantages, Chinezen maken het in de economie, Japanners maken sterke regeringen en wij, Hawaïanen, wij maken… dat we wegkomen.’ Veel surfen op www.humor leert dat grappenmakers het vooral van etnie, nationaliteit en seks moeten hebben. Het niveau varieert van belegen tot pikant, van geestig tot racistisch. Van ‘Hoe heet een Portoricaan met tien dollar op zak? Een dief!’ of ‘Wat staat er op de grafzerk van een Surinamer? Hier rust ik verder!’ tot ‘Wat is een genie? Een doorsnee student met een joodse moeder’. Eén ding hebben deze grappen gemeen: ze bouwen op zogenaamde kennis van een ander volk of een andere groep.

Stereotiepen

‘Betweterig, arrogant, rijk, lui, racistisch, ongevoelig,…’. De SmartStudent gids voor wie wil studeren in de Verenigde Staten voegt daar nog zeventien andere stereotiepen over Amerikanen aan toe. Tegelijk vertelt de gids de toekomstige gaststudenten dat de meeste Amerikanen die ze in werkelijkheid zullen ontmoeten vriendelijke, bescheiden en werkzame mensen zijn ‘al neigen nogal wat onder hen naar betweterigheid, arrogantie, enzovoort’. Die toevoeging omschrijft voortreffelijk het niemandsland tussen fictie en realiteit inzake stereotiepen. Grote groepen mensen worden aan de hand van huidskleur, woonplaats of taal bepaalde, zogenaamd typische karaktertrekken toegedicht. Dat werkt niet alleen in grappen, ook in het alledaagse of politieke leven hebben die stereotiepen hun gevolgen. Bij Chinezen gaan we op ons geld en bij Italianen op onze dochter letten. De Peruaanse oppositie herinnert de kiezers aan de Japanse origine van de president, die ze wel El Chino noemen. En affiches in een Deense havenstad roepen: ‘Houdt de stad rein, zet een Zweed op de ferry’.

Stereotiepen kunnen niet echt kwaad, volgens de sociopsychologen Yueh-Ting Lee en Margaret Bull Kovera. Voor hen zijn ze zelfs niet onwaar, aangezien ze steunen op het ‘absorberen van informatie, het leggen van verbanden en de observatie van andermans gedrag’. Bovendien kan humor de vooroordelen lichter maken en misschien zelfs uit de weg ruimen. ‘Na een tijd gaan de harde kanten eraf en ze deinen weg als de rimpels op een vijver’, beweert de Amerikaanse historicus David Pemberton. Studies toonden zelfs aan dat positieve stereotiepen stimulerend werken voor de leden van minderheidsgroepen. De ‘hardwerkende en gedisciplineerde’ Aziatisch-Amerikaanse studentes in Harvard bijvoorbeeld ervaren hun stereotiep als een flinke duw in de rug.

Maar voor joden en Turken in Duitsland, Rwandezen in Congo en Chinezen in Indonesië ebden de negatieve stereotiepen en vernietigende grappen na een halve eeuw of langer helemaal niet weg. Integendeel, voor hen werden ze dodelijk. Stereotiepen beschadigen de slachtoffers als die er zelf geloof aan hechten, terwijl degenen die er zich van bedienen enthousiast verder gaan op de ingeslagen weg. Stereotiepen liggen gevaarlijk gemakkelijk in de mond van al wie zich zelf onzeker of bedreigd voelt en dus vijanden of vreemdelingen nodig heeft om zijn zelfwaarde op te krikken.

Lachen bevrijdt

Adjiedj Bakas en Hetty van Wolde noemen in hun boekje Gluren Bij De Buren humor het bindmiddel bij uitstek tussen culturen, het smeermiddel bij de communicatie. Ze vinden dat multiculturele samenlevingen erop vooruitgaan als samen kunnen lachen. Sommige oude volkeren beheersen al eeuwenlang de kunst van de zogenaamde “joking relationships”. Humor is in die relaties het middel om bij de contacten met andere families, clans of stammen de onderliggende spanningen ontmijnen, om te tonen hoezeer men elkaar apprecieert of hoe vrij men zich tegenover elkaar voelt. In het vroegere Gambia zwoeren de twee koninkrijkjes Kaabu en Kombo zo een kankuto-verbond van wederzijdse steun en respect waaraan ook de toekomstige generaties gebonden waren. De leden van beide rijkjes konden daardoor ongehinderd met elkaar de draak steken, over alle klasse-, sekse- of leeftijdsverschillen heen. Ook voor de Lakota indianen zijn grappen over elkaar een teken van tolerantie en aanvaarding. Wie tijdens onderhandelingen met vreemdelingen het handigst ernst en humor kan afwisselen, geniet het meeste aanzien.

In zijn boek Redeeming Laughter schrijft de Amerikaanse socioloog Peter Berger hoe humor bevrijdend werkt en mensen verzoent met de beproevingen van het dagelijkse leven. ‘Geen toeval,’ aldus Berger, ‘dat het joodse volk door de eeuwen heen zo’n verfijnd gevoel voor humor ontwikkeld heeft.’ Deze joodse wijsheid geldt voor meerdere volkeren: ‘Lachen is het beste medicijn. Wij konden als volk altijd met onszelf lachen. Het was te gevaarlijk om met anderen te lachen.’

Met de geur van natte honden

Met zoveel filosofie van de humor is Marty Latz, columnist van Jewish News, niet gediend. Latz vindt dat je stereotyperende moppen niet moet verdragen: ‘Jodenmoppen, ook als ze van joden zelf komen, vind ik hoe dan ook vernederend. Wie meelacht is dom, wie zwijgt bevestigt en wie reageert is een zuurpruim.’ Daarmee noemt Latz het belangrijkste bezwaar tegen Turken-, Belgen-, Chinezen- en Limburgermoppen: ze doen onrecht aan het individu. U zou in Afrika ook niet graag horen vragen waarom blanken altijd naar natte honden ruiken als ze uit de regen komen. Maar wie te hard van leer trekt tegen foute humor helpt daarmee de vooroordelen nog niet de wereld uit. De maker van The Dialectizer, een wereldwijd web-idioticon, schrijft daarover aan de bezoekers van zijn site: ‘Laten wij onze verschillen niet wegmoffelen maar ze op een niet agressieve of niet bedreigende manier naar buiten brengen. Zo zien we beter hoe ze echt zijn: onverslijtbaar maar onbeduidend.’