'Heimwee naar de dingen die ik niet gekend heb'

Ook nu ligt er op haar nachtkastje een boek waarvan ze gedeeltes gaat verwerken in een documentaire: ‘Het soms hartverscheurend mooie en eerlijke boek ‘Alleen kinderen huilen’, van Ron de Vos. Hij was negentien jaar toen hij in 1980 voor een half jaar naar Libanon gestuurd werd als VN-militair. Zesentwintig soldaten onder zijn commando. Een enorme taak in een wildvreemd landschap met onbekende problemen. Een oorlog waarmee hij eigenlijk niets te maken had en waarvan hij weinig begreep. Mijn beeld van soldaten was dat van stoere jongens, die het niet hebben over hun gevoelens. Maar uit het boek blijkt dat er wordt gehuild in het leger en in de broek gepoept van angst. De meeste soldaten praten daar niet over. Ik raak gefascineerd als de snijdend scherpe werkelijkheid door het schild is gedrongen en mensen echt heeft geraakt. En ook de kleine herinneringen, die veel meer vertellen dan de verhalen over bombardementen, intrigeren me. Ik lees dit boek omdat ik bezig ben met ‘Crazy’, een lange documentaire voor de bioscoop, over Nederlandse VN-soldaten. Het wordt een film over verlies, verlatenheid, eenzaamheid, verandering, verliefdheid en onmacht. Alle ex-soldaten in Crazy halen herinneringen op aan de hand van een muziekje dat voor hen in die tijd belangrijk is geweest. Een van hen noemde het nummer ‘Crazy’ van Seal dat met de oorlog te maken heeft: ‘But we’re never gonna survive, unless we are a bit crazy.’ Soms moet je een beetje gek zijn om niet ten onder te gaan in bepaalde omstandigheden.’

Het thema muziek en herinnering speelt ook een grote rol in haar film ‘Ondergronds orkest’, waarin migranten uit de hele wereld in de Parijse metro muziek maken om te overleven en herinneringen ophalen aan hun land. Migranten door een migrante gefilmd, dat moest wel tot de kern komen. En herinnering is ook het thema van het boek ‘Hersenschimmen’ dat ze verfilmde. Honigmann: ‘Het boek van Bernlef is waanzinnig goed geschreven. Eigenlijk gaat het niet over de dementie van een oude man, maar over het gevecht tegen de dood. Die man probeert uit alle macht zijn herinneringen te houden, want daarin zit zijn identiteit. Een mens zonder herinneringen is als een Kosovaar zonder paspoort.’ Zelf verrast dat de eerste zin van het boek haar zomaar weer te binnen schiet: ‘Misschien komt het door de sneeuw dat ik me ‘s morgens al zo moe voel.’ Een mooi beeld, dat van een sneeuwlandschap waardoor de sporen van de mens in de natuur verdwijnen. Sneeuw verhult de herkenningspunten waarop je je kunt oriënteren om de dingen in de juiste context te zien. De dementerende man is in een geestelijk sneeuwlandschap terecht gekomen.’

Op tafel ligt een stapel met boeken die Honigmann ‘iets over het leven vertellen’. Hersenschimmen ligt daar niet bij, ze moest een selectie maken. Wel de bundel ‘De liefde, natuurlijk’, met erotische poëzie van de Braziliaanse dichter Carlos Drummond de Andrade. Honigmann: ‘Drummond was in Brazilië een publiek figuur, een poëet die bij het volk behoorde. Dat de zeer gewaardeerde dichter ook erotische poëzie heeft geschreven, en wel tussen zijn 76ste en 85ste jaar, werd pas bekend na zijn dood. Hij heeft het niet durven publiceren, omdat hij bang was dat de mensen het verschil tussen porno en poëzie niet zouden herkennen. Maar met porno heeft het niets te maken. Het is met veel respect voor de vrouw geschreven. En hij verwoordt prachtig hoe liefde en seks soms één ding zijn:

‘Liefde want dit is het ene woord

moge mijn vers beginnen en omgeven.

Liefde leide mijn vers en zij verene

daarin ziel, verlangen, vulva en lid.

Wie zal beweren dat hij enkel ziel is

Wie voelt niet van ziel zijn lichaam zwellen?

(…) Hoe vaak niet sterven mensen in elkaar.

(…) dankbaar voor wat de aardse liefde toevoegt aan een god.’

Ik leerde Drummonds poëzie al in Peru kennen, waar ik ben opgegroeid en literatuur studeerde. Een openbaring. Hij had absoluut niet de retoriek en het barokke van andere Latijns-Amerikaanse dichters. Ik publiceerde in die tijd zelf gedichten, net als mijn lief. We waren zo gek op de poëzie van Drummond, dat we hele frasen uit ons hoofd kenden en die in dialoog tegen elkaar zeiden.’

Hoe wordt een dichteres filmmaakster?

‘Ik merkte dat ik meer en meer bezig was met het beschrijven van beelden. Die beelden wilde ik zien en zelf maken. Maar dat maakte mijn reizen door het hele poëtische oeuvre van Drummond er niet minder om. Zijn gedichten gaan er altijd over dat het leven geen grapje is om te leven. Dat het verdomd moeilijk is om goed te leven en lief te hebben. Dat je je daar geen illusies over moet maken. En ondanks alles, is die poëzie ook troostend. Want in al z’n beperktheid is het leven toch mooi. In mijn film ‘O amor natural’, heb ik oudere Brazilianen gevraagd een erotisch gedicht van Drummond voor te lezen. De kracht van die poëzie maakte de herinneringen wakker aan de gepassioneerde momenten in hun eigen leven, waarover zij spontaan allerlei bekentenissen begonnen te doen. Dat was een verrassing waarop ik vooraf niet had durven hopen.’

Waarom oude mensen?

Allereerst omdat de dichter zelf oud was toen hij de gedichten schreef. En ten tweede, om liefde en seks in bescherming te nemen. Ik sprak bijvoorbeeld met een volksvrouw in een sloppenwijk. Doña Neuma, een geweldige vrouw van 74 jaar. Zij droeg het gedicht met verve voor, wendde zich toen ineens recht tot de camera en begon een betoog voor goede seks: ‘Ik heb 34 jaar goed geneukt, doe het ook!’ Als een meisje van 24 zoiets zegt, denk je: meid, er zijn nog andere dingen in het leven. Maar uit de mond van een oude vrouw, die het zo geestig formuleert, accepteer je dat, het krijgt een andere betekenis. Liefde en seks zijn belangrijk in het leven. De zaal lachte zich kapot. Ik kreeg meer brieven van mensen die door de film geraakt waren, dan ik ooit na een andere film gekregen heb. Zo’n film had ik Nederland nooit kunnen maken. Brazilianen hebben geen last van remmend calvinisme. Ze schamen zich er niet voor dat ze van het leven hebben genoten.’

In hoeverre voel je je een Latino?

‘Ik groeide op in een mengeling van culturen. Als kind van jiddische ouders die hun wortels in Polen en Oostenrijk hadden, ging ik naar een Franse privéschool in de Peruaanse hoofdstad. Maar in mijn emoties ben ik een Latino, die zijn daar gevormd. Ik woon nu al twintig jaar in Amsterdam. Woonde daarvoor in Rome -waar ik de filmacademie volgde-, in Parijs en in Spanje. In Zuid-Amerika ontstond mijn grote liefde voor taal, maar qua smaak ben ik inmiddels bijna Europees geworden. Mijn zusje stuurt af en toe een roman, waarvan ik vroeger ongetwijfeld onder de indruk was geraakt. Nu denk ik: hou toch eens op met al die bijvoegelijke naamwoorden. Maar weinigen beheersen het barokke schrijven. Marquez kan het. En Julio Cortazar, een Argentijnse maar ook bijna Europese schrijver. Ook de West-Europese haast is inmiddels in me gekropen. Als mijn ene film bijna af is en ik nog niet weet waarover mijn volgende film moet gaan, word ik zeer treurig.’

Is dat ook een gevecht tegen de dood?

‘Ja, het besef van de korte duur van het leven voel je in Europa sterker. Ik heb haast om dingen te maken. De dood kan er ineens zijn. Kristien Hemmerechts, een goede vriendin met wie ik af en toe samenwerk, schreef een prachtig boek over het verlies van haar man en grote dichter Herman de Coninck: ‘Taal zonder mij’. Zij schrijft: ‘Er valt zo weinig te zeggen over verlies, rouw, pijn, dat het pijn doet. Soms letterlijk lichamelijke pijn, zodat je een pijnstiller zou willen slikken.’ Ze koppelt eenvoud aan een enorme eerlijkheid om haar verwarrende gevoelens bloot te leggen: ‘Na je dood had ik een vreselijke behoefte om met iemand anders naar bed te gaan. Iemand die leefde moest zich mijn lijf toeëigenen. De dood moest uit mijn lijf. Zo iets.’

Welke rol spelen passie en verlies in uw eigen leven?

‘Ik herken me in boeken waarin vrouwen zich verliezen in een liefde en de waanzin naderen. Ik ben ook kapot geweest van een liefde, je kan daar echt aan onderdoor gaan. Misschien dat ‘Anna Karenina’ van Tolstoi daarom zo’n indruk op me maakte. Een roman met psychologisch ijzersterk opgebouwde personages. Anna Karenina wordt waanzinnig van jaloezie. Ze is een dweil, gaat ver over de grens en springt uiteindelijk voor de trein. Ik zou me ervoor schamen als ik zo ver zou gaan. Maar ik wil de duistere kanten in mezelf wel leren kennen. Als je dat niet in jezelf hebt kunnen aanraken, blijf je er bang voor. Een deel van het succes van sopraan Maria Callas zat hem in het feit dat zij een louterende werking op haar publiek had, las ik in de schitterende biografie die Arianna Stassinopoulos over Callas schreef. Zij vertolkte de donkere, maar ook passievolle kant van haar rollen, inclusief haat en rauwe jaloezie. Bevrijdend voor het publiek dat die gevoelens nu juist placht weg te stoppen onder de sluier van beschaving. Ik denk dat we niet zo bang moeten zijn. Pas als je je duistere kanten onder ogen ziet, kun je ze integreren en werken ze niet meer destructief. Wanneer je jezelf ook op dat punt kent, heb je als mens een groter bereik, meer diepte. En bovendien zijn donkere emoties soms ook de bron van het leven. Als mensen niet zouden willen bezitten, zo waanzinnig van een ander houden dat ze er één mee willen zijn, dan zouden we geen lef hebben in relaties, in ons werk; dan zou er niet zo veel creatiefs ontstaan.’

Is het feit dat u een migrante bent ook een bron van creativiteit?

‘Het is vooral een bron van veel verlies. Ik woonde in veel landen en moest dus ook vaak afscheid nemen. Van de mensen die vrienden geworden zijn, van de omgeving die vertouwd was geraakt, de stad waar ik de weg kende, de culturele gewoontes die ik net begon te begrijpen en de taal waarin ik me had leren uitdrukken. Verlies is iets… ik ben ermee geboren. Meer dan de helft van mijn joodse familie is verdwenen in de Tweede Wereldoorlog. Ik heb ze nooit gekend. Er bleven slechts een paar foto’s achter. Ik heb heimwee, zelfs naar de mensen en dingen die ik niet gekend heb. De treurige joodse geschiedenis heeft voor mij pas echt een derde dimensie gekregen bij het lezen van Primo Levi’s ‘Is dit een mens?’. Er is geen enkel boek dat me zo’n krachtig beeld heeft kunnen geven over wat het verblijf in een concentratiekamp betekent voor het verdere leven van mensen. Levi schreef het vlak nadat hij terugkwam uit Auschwitz. Zijn precieze beschrijvingen zijn als van een fabuleuze dokter en hij weet zijn emoties zo beheerst vorm te geven, dat het nergens larmoyant wordt. Levi heeft zo’n ongekend inlevingsvermogen, dat je door hem de psychologie van de waanzin gaat begrijpen, zowel van de kant van de nazi’s als van de kant van de joden. Het trof me hoe een fransman in de bodem van zijn soepkom graveerde: ‘Ne pas cherchez a comprendre’: probeer het niet te begrijpen. Dat was zijn redding. Als je probeerde te begrijpen waarom je minuut na minuut werd vernederd, overleefde je niet. Ik heb een uur liggen huilen toen ik dat las. Ik snapte eindelijk hoe zeer de levenshouding van mijn vader beïnvloed was door de ervaring in het concentratiekamp. Hij heeft in Mauthausen gezeten, waaruit hij uiteindelijk wist te ontsnappen. Het is dankzij dit boek dat ik mijn vader heb kunnen vergeven.’

Maar hij was slachtoffer. Wat viel er dan te vergeven?

‘Ik heb het als kind moeten verduren. Hij was een tirannieke persoonlijkheid geworden die niemand meer vertrouwde. Als kind begreep ik er niets van waarom ik mijn vriendjes en vriendinnetjes niet mocht vertrouwen. Mijn vader confronteerde me almaar met problemen die voor een kind of een puber nog helemaal niet aan de orde zijn: de dood. Ik ben lang kwaad op hem geweest. Dacht: oké, je hebt iets vreselijks meegemaakt. Maar dat geeft je nog niet het recht dat ook op mijn schouders te leggen en me te belasten met wantrouwen. ‘Is dit een mens?’ zou verplichte literatuur moeten zijn op school. Als de overheid echt wat wil doen aan tolerantie en wederzijds begrip, moeten ze het gratis, huis aan huis verspreiden. Het zou een goed project zijn voor de Europese Commissie, in plaats van de volstrekt onbenullige dingen waarmee zij zich nu bezighoudt. Dit boek geeft inzicht in de waanzin, het raakt het hart ervan. Maar of ik me verbonden voel met het joodse volk? Ik heb er niet zo veel mee. Ik hield niet van de in zichzelf gekeerde joodse kolonie in Lima. Sinds ik mijn vader beter begrijp, heeft het joods-zijn wel meer inhoud gekregen.’

Wat is dan dat joods-zijn?

‘Bwuh… Grote vraag. In 1972 woonde ik in Parijs. Ik zat in de metro tegenover een meneer van een jaar of zeventig. De man keek me indringend aan. Ik dacht: ‘vieze ouwe man’ en draaide mijn gezicht weg. Maar hij bleef kijken en vroeg toen: ‘Bent u joods?’. Ik zei: ‘Ja. Hoezo?’ ‘La tristesse’, was het enige wat hij antwoordde. Hij had de treurigheid gezien en ik was niet eens verdrietig. Dat is iets wat ik in me draag. Als ik bij joden het gevoel van tristesse en melancholie bespeur, voel ik me aan hen verwant.’ Maar Honigmann heeft ook behoefte aan de andere, lichtere kant van het leven: ‘Er zit ontzettend veel ironie in trieste verhalen, die wil ik blijven zien. Zonder zelfspot kun je dood gaan aan verdriet. In mijn leven en films lopen tristesse en humor hand in hand. Tristesse fluit humor terug als hij te lichtzinnig wordt. En humor staat tristesse niet toe helemaal op te gaan in verdriet.’