Het Midden-Oosten schudt de kaarten

Saoedi-Arabië en de Golfstaten **

De Arabische verdeeldheid na de Gaza-oorlog was groot. Syrië en Qatar stonden met hun verdediging van Hamas lijnrecht tegenover Egypte, Saoedi-Arabië en andere Golfstaten. ‘Op de economische Arabische top in Koeweit in januari keerde het tij door een historische interventie van Saoedi-Arabië’, zegt Peter Harling van de International Crisis Group in Damascus.
Koning Abdullah, bestempeld als een bijzonder trage hervormer, deed een oproep voor Arabische eenheid en solidariteit, essentieel voor stabiliteit in het Midden-Oosten. Tegelijk liet Abdullah Israël weten dat het Arabische vredesplan niet altijd op tafel blijft liggen. Tijdens de conferentie in Sharm el-Sheikh van begin maart bestendigden de Golfstaten hun vroegere belofte om 1,6 miljard dollar aan Gaza te schenken.
Ze kondigen een gemeenschappelijke Golfstatendesk in Gaza-stad aan, om er persoonlijk op toe te zien dat het geld voor de wederopbouw daadwerkelijk goed besteed wordt. Analisten zien hierin een welwillend signaal naar Hamas, in het kader van de Palestijnse routemap voor verzoening: het geld wordt immers niet naar de Palestijnse Autoriteit doorgesluisd.

Syrië *

Syrië raakt stilaan het stigma van schurkenstaat kwijt. Na de Saoedische verzoeningsoproep voor de Arabische landen was er alvast diplomatieke toenadering met Syrië. En in 2008  werden –onder de vleugels van Turkije– de Syrische-Israëlische vredesonderhandelingen nieuw leven in geblazen. Vrede tussen Syrië en Israël is van cruciaal belang voor een akkoord tussen Tel Aviv en Ramallah.
Syrië zegt niet nee tegen de normalisatie van de betrekkingen met Israël, zelfs niet tegen gedeelde water- en veiligheidsregelingen. Wel eist het dat Israël zich terugtrekt uit bezette Syrische gebieden, binnen de grenzen van voor 1967. Dat zou voor Israël de teruggave betekenen van kleine delen van de Jordaanvallei én de Golanhoogte, die het in 1967 veroverde en in 1981 zonder pardon annexeerde. Het waterrijke gebied is nochtans van vitaal belang voor Israël.
De Israëlische formateur Benjamin Netanyahu liet nog voor zijn verkiezingsoverwinning weten dat Golan in handen van Israël blijft, ‘om een derde Iraanse basis in de regio te voorkomen’. Als het ooit tot toenadering zal komen, moet Damascus zich losrukken van Iran, de Libanese Hezbollah en Hamas in Gaza, klinkt het in Tel Aviv.
De VS stuurden in maart twee doorwinterde diplomaten naar Syrië voor gesprekken met de regering, en doorbraken daarmee alvast de diplomatieke ijstijd die inging met de moord op de Libanese premier Hariri in 2005. Peter Harling: ‘Syrië is niet onbelangrijk, maar anders dan Iran, Irak, Afghanistan en Pakistan is het land geen prioriteit. De oplossingen zullen uit de regio zelf moeten komen, minder uit Washington.’

Iran *

Voor nogal wat Israëli’s vormt Iran een grotere bedreiging dan de Palestijnen. Voor president Obama moet Iran een prioriteit worden in de nieuwe Midden-Oostenkoers. De VS hebben immers baat bij een schaduwbondgenoot in de strijd tegen de Afghaanse taliban. Iran is ook niet gediend met de groeiende macht van de taliban en zou een nieuwe militaire route naar Afghanistan kunnen openen.
De Iraanse president Ahmadinejad heeft daar tot op zekere hoogte zin oren naar, maar de Opperste Leider, ayatollah Ali Khameini, niet. Die verwijt Obama hetzelfde foute pad te volgen in zijn relaties met Israël als zijn voorganger. De Palestijnse president Mahmoud Abbas roept Iran op de steun aan Hamas te stoppen. En ook Hillary Clinton reageerde begin maart fel op ‘de schurkenstaat die terroristen subsidieert en niets doet dan de regio intimideren’.
Daarmee toonde ze dat de VS wel bereid zijn tot een dooi maar enkel binnen hun eigen eisenkader. Iran ligt intussen al jaar en dag in de clinch met de soennietische buurlanden over drie eilanden in de Perzische Golf. En tijdens de Gaza-crisis beschuldigde Ahmadinejad de Hamas-vijandige Arabische staten van verraad aan het Palestijnse volk.

Turkije ***

De opvallendste nieuwkomer als gangmaker in het vredesproces in het Midden-Oosten is Turkije. In 2008 trok het –met succes– de normalisatiegesprekken tussen Syrië en Israël op gang. Turkije heeft dan ook een uitstekend profiel: het is een moslimland dat tegelijk de taal van Europa spreekt, én militaire belangen met Israël deelt. De Ottomanen kijken op dit moment naar alle windrichtingen: Turkije ijvert voor de toetreding tot Europa, kijkt ook naar de regionale spelers, inclusief Iran, en maakte openingen naar Azië.
Turkije opende in maart een ereconsulaat in de Syrische havenstad Tartus, waardoor het aantal Turkse diplomatieke missies in Syrië op vier komt te staan. Met Iran en Pakistan bestendigt de Turkse staat al sinds 1985 economische belangen via de ECO (Economic Cooperation Organisation). En Turkije tekende in 2007 met Iran een bilateraal akkoord in het kader van de Nabucco-pijplijn, die een gasverbinding van Iran via Turkije naar Europa zou moeten worden.
Door in Davos, waar de Israëlische president Shimon Peres erg veel spreektijd kreeg, boos van het podium te stappen, scoorde de Turkse premier Erdogan bij de internationale moslimgemeenschap. Hij was immers zowat de enige soennitische machtshebber die de moed had om zijn gedacht te zeggen over de Israëlische oorlogsmisdaden in Gaza. Het dispuut tussen Erdogan en Peres bekoelde de betrekkingen enigzins, maar van een diplomatieke rel is geen sprake.

Egypte ***

Egypte, voorzitter van de Arabische Liga en rechtstreekse –vredelievende– buur van Israël en Gaza, zit in een zeer ondankbare positie. De republiek zit geklemd tussen een bestand met Israël sinds 1979, de Amerikaanse bondgenoot wiens massale steun het nodig heeft, en de Arabische publieke opinie die Egypte hekelt vanwege het gebrek aan engagement tegenover de Palestijnen. Tijdens de Gaza-oorlog kreeg het land bakken kritiek over zich heen omdat het bleef weigeren om de enige soevereine grensovergang van Gaza, Rafah, te openen.
Egypte beroept zich daarvoor op een veiligheidsakkoord met Israël en de Palestijnse Autoriteit (PA) uit 2005. Dat bepaalt dat de grens enkel open kan in aanwezigheid van de PA en Europese waarnemers. En pottenkijkers is het laatste wat Egypte op zijn grondgebied wil, zegt een Belgische diplomaat in Egypte. ‘Egypte is gesteld op zijn soevereiniteit’, klinkt het. Gevraagd naar de aanwezigheid van de internationale –nauwelijks zichtbare– vredesmacht, luidt het antwoord dat die enkel een waarnemende rol speelt in het Israëlische-Egyptische bestand. ‘En voor Egypte is de aanwezigheid van circa 1700 soldaten handig om zich op te beroepen wanneer het de wind van voor krijgt vanwege zijn beleidskeuzes omtrent Rafah.’
Ondanks die tegenwind spelen de Egyptenaren toch een rol als gerespecteerde regionale onderhandelaar in het Midden-Oosten: sinds januari onderhandelt het tussen Israël en Hamas, in februari leidde het de fameuze gesprekken tussen Fatah en Hamas om tot een modus vivendi te komen. In maart zat Egypte –samen met Noorwegen– ook nog eens de internationale donorconferentie voor de heropbouw van Gaza voor.