Het water van de Eufraat

Turkije beschikt over meer water dan het hele Midden-Oosten bij elkaar. In het oostelijk hooggebergte van het land ontspringen de Tigris en de Eufraat, de levensaders van de eeuwenoude culturen van het Tweestromenland. Beide rivieren monden uit in de Perzische Golf. De Eufraat (2700 kilometer lang) loopt vanuit Turkije door Syrië en Irak, de Tigris (1800 kilometer lang) stroomt vanuit Turkije door Irak waar hij de laatste honderd kilometer samen met de Eufraat de Shatt Al’Arab vormt tot in de Perzische Golf. Cruciaal voor deze reuzenstromen van het vroegere Mesopotamië is dus het Turkse hooggebergte. Niet voor niets wordt het 32 miljard kostende en door bedrijven uit de Europese Unie gesteunde Groot-Anatolië Project (GAP) in het zuidoosten van Turkije het economische hart van de Turkse toekomst genoemd. Niet voor niets kijken Syrië en Irak jaloers én bangelijk naar hun noorderbuur.

De Turkse regering begon vanaf 1984 in Anatolië -in een gebied zo groot als Oostenrijk- met de bouw van 22 stuwdammen, negentien elektriciteitscentrales en een netwerk van tunnels en irrigatiekanalen. Het pronkstuk van het project is de Ataturk Dam op de Eufraat, een van de grootste dammen ter wereld: 1664 meter lang, 166 meter hoog en goed voor vijftig miljard kubieke meter water. Het totale GAP belooft tegen zijn voltooiing in 2010 anderhalf miljoen hectare geïrrigeerd land en 27 miljard megawatturen elektriciteit. Dat betekent voor Turkije duizenden (Ankara zwaait met ‘meer dan drie miljoen’) jobs en de verdubbeling van de landbouwopbrengsten. Waar nu nog voornamelijk graangewassen groeien, komen in de toekomst velden met katoen, suikerbieten, tabak en sojabonen om het hele (Arabische) ‘Groene Sikkel’-gebied te bevoorraden. Het project betekent eveneens dat Turkije, in geval van een politiek conflict, Syrië en Irak maandenlang kan droogleggen door de schotbalken van het GAP neer te laten.

Drijft olie altijd boven?

Het megaproject in Anatolië veroordeelt Syrië en Irak tot het bedelen om drink- en irrigatiewater van de Eufraat en de Tigris. De Eufraat in Syrië is voor 98% Turks water, de Tigris in Irak is voor de helft Turks. Al jarenlang veroorzaakt de waterafhankelijkheid van Damascus en Bagdad zware oprispingen in hun verhouding met Turkije. Het dispuut centreert zich vooral rond de Eufraat. Toen in januari 1990 Turkije de Eufraat een tijd lang omboog om het reservoir van de Ataturk Dam te laten vollopen, verzuurden de relaties tussen de drie landen helemaal. Op Syrisch grondgebied werd de Eufraat voor een maand een riviertje van niks. In de daaropvolgende jaren verminderde door de Ataturk Dam het debiet van de Eufraat in Syrië met 40% en in Irak met 90%. In Syrië werden zeven van de tien turbines van de belangrijke elektriciteitscentrale in Tabaqah noodgedwongen stilgelegd. In tweede instantie werd ook Irak getroffen. Niet alleen kwam er nog minder Eufraatwater Irak binnen, door het hogere zoutgehalte daalde de opbrengst van de landbouw. Eerst dreigde een militair conflict tussen Syrië en Irak wegens de voorzorgsmaatregelen van Damascus maar in 1998 sloegen de buurlanden de handen in elkaar tegen Turkije. Dat was niet vanzelfsprekend: Syrië had niet alleen zélf al bijna oorlog gevoerd met Irak over de Eufraat, maar het had in het afgelopen decennium ook Iraks vijanden -eerst Iran en later de Golftroepen- gesteund. Maar door het nieuwe akkoord zouden Irak en Syrië samen maatschappijen boycotten die het GAP ondersteunden en daarnaast het bondgenootschap tussen Turkije en Israël tegenwerken.

Die Turks-Israëlische alliantie werd gesmeed toen in beide landen wateringenieurs aan de macht waren. Yitzhak Rabin leidde een land dat ‘dorstte naar water’, Suleyman Demirel een land dat ‘water zat had’. Zonder overdrijving kon Rabin zijn Turkse ambtsgenoot voorspellen: ‘Al lossen wij elk probleem in het Midden-Oosten op, uiteindelijk beslist het water hier over oorlog en vrede.’ In de regio vormt de wateralliantie tussen Turkije en Israël een machtig blok. Terwijl Turkije vandaag onderzoekt om via tankers of pijplijnen Israël met water te bevoorraden, kopen Israëli’s in de streek van het GAP grote stukken toekomstige landbouwgrond op. Dat alles tot nijd van de Arabische buren die de woorden van de Turkse premier bij de opening van de Ataturk Dam in 1992 nog niet vergeten zijn: ‘Zeggen wij de Arabieren wat zij wel of niet met hun olie mogen doen? Neen. Laat ze zich dan ook niet met ons water bemoeien.’

Internationale wateren

Het stromen van de Eufraat en de Tigris naar zijn zuiderburen beschouwt Turkije als een ‘gift’. Meer dan een kwart van de landsgrenzen van Turkije bestaat uit water. Dat leidde tot nogal wat waterverdragen met buurstaten. De Turkse regering erkende moeiteloos rivieren die het deelde met de voormalige Sovjetunie en Griekenland als ‘internationale wateren’. Heel wat moeilijker ligt het met de ‘grensoverschrijdende’ Tigris en Eufraat. Ankara oordeelt dat een rationeel en rechtvaardig gebruik van de twee stromen slechts mogelijk is na studie van de behoeften van elke belanghebbende staat. Voor Syrië en Irak is dit een niet te dulden positie. Syrië noemt de Tigris en de Eufraat ‘internationale rivieren’ en vindt dat de rechten op het gebruik ervan dateren uit ‘de oudheid’. Het is in dit opzicht bijzonder stekelig dat Turkije (samen met China en Burundi) de VN-conventie van mei 1997 over het gebruik van internationale wateren niet ondertekende. In die conventie verklaren de ondertekenaars dat ze de op dezelfde rivieren betrokken buurlanden geen schade zullen toebrengen. Door de weigering van Turkije om de conventie te tekenen, trok de Wereldbank zijn voorziene budgetten terug.

De Syrische onderzoeker Abdel Aziz Al-Mansour maakte onlangs duidelijk dat de Turken de zaak uit eigenbelang op de lange baan willen schuiven. Hij noemt de spanning tussen de Turkse waterovervloed en de Syrische en Iraakse watereisen gevaarlijk. Al-Mansour ziet maar twee oplossingen: een toenemende economische samenwerking met de Turken of een Syrisch-Iraakse toenadering om samen ‘een Arabische positie’ tegenover Turkije in te nemen. Dat laatste is zoveel als een diplomatieke vuist om te spreken over militaire samenwerking tegen Israël, over strategische relaties met Iran én over steun aan de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) die sedert 1984 een guerrillaoorlog voert tegen de Turkse staat.

De schaduw van Öcalan

‘Niet in Turkije maar bij ons, in Koerdistan, ontspringen de Tigris en de Eufraat’, zegt Zübeyir Aydar, parlementslid van het Koerdisch Nationaal Congres. ‘Maar voor Ankara is het Groot Anatolië Project een ideaal excuus om Koerdische dorpen te doen verdwijnen, om historische en symbolisch belangrijke sites als Hasankeyf onder water te zetten.’ Als ik hem vraag of de Turkse Koerden dan ongelukkig zijn met het GAP bezweert hij: ‘Neen, de levensomstandigheden in het dorre zuidoosten zullen er alleen maar op verbeteren.’ Daarmee bevestigt hij ongewild de officiële Turkse versie van het immense project: het achtergebleven oosten van het land door krachtcentrales, irrigatie en nieuwe arbeidsplaatsen meezuigen naar de vooruitgang. Ook Cihan Sincar en Ayse Kradag, Koerdische burgemeesters van Kiziltepe en Derik, vinden GAP een goede zaak voor de ontwikkeling van het gebied na jaren van achteruitstelling. Ze hopen dat met de ontwikkeling van de streek de migratie van de Koerden naar het westen van Turkije afneemt.

Vijfentwintig miljoen Koerden leven vandaag verspreid over Syrië, Irak en voornamelijk Turkije. Zij worden echter respectievelijk door Damascus, Bagdad en Ankara als politiek wisselgeld gebruikt. Jarenlang steunde Syrië de PKK en verleende het onderdak aan zijn leider Öcalan. Maar met de hand aan de waterkraan en het leger in verhoogde staat van paraatheid dwong Turkije Syrië om Öcalan het land uit te sturen. Ook van Iraakse zijde kon Öcalan op steun rekenen: er kwamen PKK-kampen aan de Iraaks-Turkse grens. Maar Syrië noch Irak houden van Koerden, ze beogen vooral het water van de Tigris en de Eufraat. De steun aan de Koerden en de PKK is een pressiemiddel om rechten op dat water af te dwingen.

‘Ach, we worden niet alleen gebruikt, we laten ons ook gebruiken. Teveel Koerdische partijen denken op korte termijn aan eigen gewin’, verzucht Derwich M. Ferho, directeur van het Koerdisch Instituut in Brussel. Zijn analyse van de oorlogsdreiging om het water van Mesopotamië is hard. Zijn wantrouwen voor de regimes in de drie landen ‘waar de militairen alles te zeggen hebben’ is groot. Derwich: ‘Turkije, Syrië en Irak willen de Koerden weg. Eens dat gelukt, zullen de kranen van het GAP gemakkelijker opengedraaid worden. Koerdistan dient tot slagveld.’ Of de mogelijke toetreding van Turkije tot de Europese Unie verandering zal brengen, is voor hem onduidelijk: ‘Die toetreding stoort mij niet, ze biedt kansen. Alleen moet er nú druk worden uitgeoefend om Ankara de Koerden het recht te geven Koerden en geen ‘berg-Turken’ te laten zijn.’ In welke mate Turkije als toekomstige Europese staat zijn buurlanden ook rechten op de het blauwe goud van het Tweestromenland zal gunnen, is even onduidelijk.

Ook de Amerikaanse ‘historicus en theoloog’ George Whitten maakt zich ondertussen ongerust over het Turkse stuwdammenproject en een mogelijke wateroorlog. Zijn ongerustheid heeft echter niets te maken met de geopolitieke verhoudingen in de regio. Hij ziet in het voormalige Mesopotamië de Apocalyps in vervulling gaan. Van op veilige afstand beroept Whitten zich daarvoor op een vers uit het laatste bijbelboek: ‘De zesde engel goot de schaal met Gods toorn uit boven de Eufraat. Het water van de rivier droogde op zodat de weg openlag voor de koningen uit het oosten.’ Misschien toch maar goed dat Turkije, Syrië en Irak naast het water ook de koran en niet de bijbel gemeenschappelijk hebben.