‘Het Westen moet niet altijd de eerste viool spelen’

‘Hedendaagse conflicten zijn in hoofdzaak interne conflicten’, zegt de Noorse topdiplomaat Jan Egeland. Hij was van 2003 tot 2006 VN-ondersecretaris voor Humanitaire Zaken en van 2006 tot 2008 Speciaal Raadgever van de VN-Secretaris-Generaal voor conflictpreventie en -oplossing. Daarvoor werkte Egeland onder andere voor het Rode Kruis en voor het Noorse ministerie van Buitenlandse Zaken.

‘Het gaat vandaag niet langer over oorlogen tussen Frankrijk en Duitsland, of tussen Zweden en Noorwegen, maar om oorlogen binnen Soedan, binnen Congo, binnen Colombia. Meer nog: oorlogen worden uitgevochten binnen dorpen en gemeenschappen, met onzichtbare en veranderende frontlinies.’ De wereldleiders reageerden in 2005 op het toenemende aantal burgerslachtoffers door het concept van Responsability to Protect (R2P) goed te keuren in de VN-Algemene Vergadering: de verantwoordelijkheid om te beschermen. De internationale gemeenschap zou in conflictsituaties zelfs tegen de wil van nationale overheden in kunnen tussenkomen als het leven van de bevolking in gevaar komt. Vijf jaar later is die verklaring nog steeds dode letter.

Jan Egeland: Ik was bijzonder ongelukkig met de manier waarop de internationale gemeenschap gereageerd heeft op het eindoffensief tegen de Tamil Tijgers in Sri Lanka. Bij het brutaal neerslaan van de opstand vielen heel veel burgerslachtoffers, terwijl er internationaal nauwelijks protest was. Laat mij duidelijk zijn: de Tamil Tijgers vormden een verwerpelijk opstandelingenleger, maar dat mag geen excuus zijn voor een aanval op burgers. De wereld had moeten tussenkomen om de burgers te beschermen die tussen de strijdende partijen vastzaten.

Hoe voorkom je dat opstandelingen misbruik maken van de burgerbevolking om hun eigen militaire positie af te schermen?
Het probleem is dat de Tamil Tijgers, de Tsjetsjeense opstandelingen, Hamas of Hezbollah zich inderdaad niet schamen burgers als schild te gebruiken. Maar dat ontslaat de andere partij niet van haar verplichtingen tegenover bestaande internationale humanitaire wetten. Het Sri Lankaanse, het Russische en het Israëlische leger hebben buiten proportie gereageerd. En dat lijkt ook het geval te zijn in Pakistan en Afghanistan. Het is onwettig om een huis met vijfentwintig mensen in te bombarderen omdat je weet of vermoedt dat een van hen een taliban of Hamas-militant is. Burgers worden beschermd door internationale verdragen.

Als de internationale gemeenschap er al niet in slaagt burgers in Sri Lanka of Darfur te beschermen tegen ongeregelde troepen, hoe groot is dan de kans dat ze Afghaanse burgers kan beschermen tegen de machtigste legers van de wereld?
Als we R2P ernstig nemen, kan niemand langs de zijlijn blijven staan. China kan zijn ogen niet sluiten voor wat er in Darfur, Myanmar of Zimbabwe gebeurt. India, Brazilië, Zuid-Afrika, Indonesië… moeten ophouden opkomende machten te zijn in de ochtend en machteloze ontwikkelingslanden in de namiddag. Ze verdienen meer respect, maar moeten ook meer verantwoordelijkheid opnemen. En het Westen moet leren dat het niet altijd de eerste viool moet spelen in het orkest der naties. We wisten dat het Westen slecht geplaatst was om de problemen in Zimbabwe aan te kaarten, waarom laten we de publieke stellingname dan niet over aan Zuid-Afrika? Waarom stimuleren we de leiders van de Asean (de Vereniging van Zuidoost-Aziatische Naties, gg) niet meer om het internationale voortouw te nemen in het aanklagen van de plundergeneraals in Myanmar? De juiste actie moet niet getrokken worden door het foute land. Dat bleek ook toen de VS en Groot-Brittannië de alarmklok luidden over Darfur, in plaats van dat over te laten aan de Arabische en Afrikaanse landen.

‘Wat voor zin heeft het te vragen dat Mugabe, Al Bashir en andere dictators voor het internationaal gerecht gebracht worden, als Cheney en andere folterverantwoordelijken niet eens voor het Amerikaanse gerecht gedaagd worden?’

Is het Westen dan zo ongeloofwaardig?
Ik kan een urenlange lezing geven over de hypocrisie van het Westen. Over de obsessie met Al Qaeda, waardoor oude vrouwen op de luchthaven van Oslo hun parfum moeten afgeven, terwijl we niets doen aan het feit dat jaarlijks duizenden jonge levens verwoest worden door drugs. Over het accepteren van schendingen van vrouwenrechten, zolang de daders maar goede vrienden met het Westen zijn. Maar vooral over het accepteren van martelpraktijken in het kader van de War on Terror. Toenmalig vice-president Dick Cheney verklaarde op de openbare televisie dat de VS ‘de duistere zijde’ moesten opzoeken in de strijd tegen het terrorisme. Met andere woorden: de inlichtingendiensten moeten de vrije hand krijgen om eender welke methodes te gebruiken om informatie te vergaren, inclusief foltering. Dat was het begin van allerlei misbruik dat uitmondde in Guantanamo, Abu Ghraib en Bagram, ondervragingscentra in Oost-Europa en het Midden-Oosten… En iedereen zweeg. Ook in de landen die in Afghanistan meevechten terwijl er in Bagram mensenrechten met voeten getreden worden.

Nog steeds?
President Obama heeft zich duidelijk uitgesproken tegen foltering en illegale methodes, dat verdient krediet. Hij is er intussen nog niet in geslaagd Guantanamo te sluiten, onder andere omdat de Europese bondgenoten allesbehalve toeschietelijk geweest zijn om gevangenen op te nemen –ook al is heel duidelijk dat ze geen terroristisch verleden hebben. Maar erger is dat de verantwoordelijken geen verantwoording moeten afleggen. Wat voor zin heeft het te vragen dat Mugabe, Al Bashir en andere dictators voor het internationaal gerecht gebracht worden, als Cheney en andere folterverantwoordelijken niet eens voor een Amerikaanse rechtbank moeten verschijnen? Cheney gaf groen licht om dezelfde “ondervragingsmethodes” te gebruiken die door Amerikaanse militaire advocaten na de Tweede Wereldoorlog omschreven waren als oorlogsmisdaden in processen tegen Japanse militairen. Om presidentskandidaat John McCain te citeren: ‘Als de VS methodes beginnen gebruiken die we kennen uit de periode van de inquisitie, dan moet er echt iets grondig fout gelopen zijn.’ Het probleem is dat de media in die periode zwegen of meewerkten aan het tot stand brengen van de publieke consensus, waaraan ze zich achteraf conformeerden. De media faalden toen, het gerecht faalt nog steeds. Als het Amerikaans gerecht niet optreedt, misschien moet Den Haag dan een onderzoek starten.