Hoe vol is het glas van de aardtop?

Op woensdag 4 september mochten in Johannesburg schaar en lijm worden opgeborgen: het knippen en plakken van woorden, zinnen en alinea’s was voorbij. 190 regeringen waren het eens geraakt over het Plan of Implementation, ruim 70 pagina’s die de Agenda 21 voor duurzame ontwikkeling in de 21ste eeuw in de praktijk moeten brengen.

Die agenda was al tien jaar eerder opgesteld, tijdens de eerste Aardtop in Rio. Toch bevat het huidige actieplan enkele nieuwe voornemens. Zo belooft de tekst 1,2 miljard mensen ten laatste over 13 jaar toegang te geven tot riolering. Eveneens nieuw is de toezegging om de visbestanden tegen 2015 weer op het niveau van een maximaal duurzame opbrengst te brengen. Veel visgronden zijn nu ernstig overbevist en uitgeput. Verder raakten de landen het eens over maatregelen om tegen 2020 het gebruik en de productie van chemicaliën die schadelijk zijn voor mens en milieu te laten uitdoven.
Er waren nog meer positieve resultaten op te tekenen. Het Global Environment Fund (GEF) dat de uitvoering van de akkoorden moet ondersteunen, krijgt voortaan 2,9 miljard euro per vier jaar in plaats van 2 miljard. Bovendien hebben Rusland, Canada en China in Johannesburg ja gezegd aan het Kyoto-protocol, waardoor dit eindelijk in werking kan treden.

Minpunten
Tot zover de belangrijkste nieuwigheden die uit de bus kwamen. Maar er waren ook nogal wat minpunten. De meest markante mislukking is het uitblijven van een akkoord om tegen 2010 vijf procent van de wereldenergieconsumptie uit hernieuwbare bronnen te halen. Ted Vanhees van Eurodad, het Europese netwerk dat zich inzet voor de verlichting van de schuldenlast, vindt ook de tekst over de 0,7 procent van het BNP die de rijke landen aan ontwikkelingshulp moeten besteden minder sterk dan in Rio. En de tekst over biodiversiteit is veel zwakker uitgevallen dan aanvankelijk bedoeld.
Over handel en financiën is keihard gevochten. De ontwikkelingslanden hadden gehoopt dat de rijke landen eindelijk de daad bij de eigen retoriek over vrijhandel zouden voegen en de exportsubsidies aan de landbouw zouden opheffen en de textielquota versneld zouden afbouwen. Maar de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten (VS) bleven ‘Doha-taal’ spreken. In Doha werd vorig jaar een nieuwe onderhandelingsronde van de Wereldhandelsorganisatie (WHO) opgestart. Ondanks alle hypocrisie blijft het dogma dat vrijere handel goed is voor de ontwikkeling van alle landen, overeind. Daarmee negeert men dat zowat alle rijke landen in hun industriële opgang een tijd hun eigen economie hebben afgeschermd. De Senegalees Ndiogou Fall van het West-Afrikaanse netwerk van landbouwers zei het zo: “Door de WHO moeten onze boeren concurreren met Europese landbouwers die al een halve eeuw massaal door de staat worden gesubsidieerd. En die steun gaat nog steeds door. Onze boeren worden weggeconcurreerd op de eigen markt. Afrika moet hetzelfde recht op marktafscherming en zelfvoorziening krijgen dat de EU al een halve eeuw heeft.” Maar het WHO-model dat gelijke handelsopenheid oplegt aan alle landen, bleef in Johannesburg overeind: al werden na nachtelijke gevechten de ecologische en sociale normen iets minder ondergeschikt aan de WHO-regels.

Tevreden?
Mogen we tevreden zijn met de resultaten van Johannesburg? Staatssecretaris voor Energie en Duurzame Ontwikkeling Olivier Deleuze, die de Belgische onderhandelingsdelegatie leidde, drukt zich genuanceerd uit: “Alle landen erkennen nu de problemen inzake milieu en ontwikkeling en de noodzaak van verandering. Alleen: het tempo waaraan die verandering gebeurt, ligt te laag. Dat zo’n top een verspilling is? Ik zie geen alternatief: je moet toch iedereen betrekken.”
VN-secretaris Kofi Annan reageert op zijn gebruikelijke begripvolle manier: “Ik begrijp dat sommigen ontgoocheld zijn. We hebben inderdaad niet alles gekregen wat we wilden, maar al bij al ben ik tevreden.”
Of de top iets oplevert voor de miljar-den straatarme mensen van deze we-reld, is een andere zaak. Het voor-nemen om tegen 2015 de 800 miljoen mensen met honger terug te brengen tot 400 miljoen, klinkt haast als een vloek. Het betekent dat er 400 miljoen met honger blijven zitten. Niet-gouver-nementele organisaties (NGO’s) en vakbonden kunnen en mogen hiermee geen genoegen nemen.
Wie echter naar de politieke realiteit van dit moment kijkt, is niet echt verbaasd over de slottekst. Nadine Gouzée van de ‘task force’ duurzame ontwikkeling op het Federaal Planbu-reau: “In de huidige politieke context had ik gehoopt op een bevestiging van de principes van Rio en kleine stappen vooruit. Dat is exact wat er is gebeurd. Ik ben dus tevreden.”

Complex gebeuren
De tekst van het actieplan is het resultaat van een denk- en praatoefening tussen vertegenwoordigers van 190 landen - zeg maar de vertegenwoordigers van de mensheid. Er was vooraf al aan de tekst gevijld in vier voorbereidende vergaderingen, maar Johannesburg moest de kroon op het werk zetten. Daartoe vlogen 60.000 mensen voor één of meer dagen naar Zuid-Afrika.
Tot spijt van wie het benijdt: ook in tijden van globalisering zijn het vertegenwoordigers van de overheid die met elkaar onderhandelen. Dat deden ze acht dagen lang, zonder veel onderbrekingen. “Het gevecht is lang en brutaal geweest,” zegt Olivier Deleuze. “Je kunt niet geloven hoe groot de kloof tussen de retoriek en de taal achter de schermen bij sommigen wel is.”
Onderhandelen met 190 actoren is een complex gebeuren. Die complexiteit wordt verminderd omdat landen zich organiseren in groepen met min of meer gelijklopende belangen. De Europese Unie (EU) was in Johannesburg een hoofdrolspeler. De Unie wil van duurzame ontwikkeling het nieuwe model of ‘paradigma’ voor het wereldbestuur maken. Daarom stuurde de EU aan op heel concrete doelstellingen. De EU trok de kar - dat was duidelijk voor vriend en vijand. Zegt een Amerikaans onderhandelaar: “De VS vindt het milieu belangrijk, maar vooral het eigen milieu; de Europeanen kunnen zich blijkbaar beter inleven in de positie van anderen.”
De VS wilde liever geen nieuwe verbintenissen en gooide daarom het idee van ‘partnerships’ op tafel: vrijwillige samenwerkingsverbanden tussen de civiele samenleving, ondernemingen en de overheid. Die negatieve opstelling verklaart waarom de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell werd uitgejouwd. De VS sloot vaak coalities met Japan, Australië, Canada en Nieuw-Zeeland.
Een derde groep was de G77, de zeer heterogene verzameling van ontwikkelingslanden, die meestal samen met China optrad. Voor G77-voorzitter Hugo Chavez, president van Venezuela, was het geen makkie om landen als India, Mali of Saudi-Arabi‘ op één lijn te brengen. Olivier Deleuze: “Voor de G77 staat de eigen ontwikkeling boven alles. Ze vragen terecht hoe groot ons BNP per hoofd is en welke schade wij daarvoor aan het milieu hebben toegebracht. Ze vrezen dat onze vraag naar sociale en ecologische regels nieuwe vormen van protectionisme zal introduceren, net nu we er beginnen aan te denken onze landbouwsubsidies te verminderen.”

Geven en nemen
Partijen met heel verschillende basis-opties moesten het dus eens raken over één tekst. Het gevolg is dat er ‘deals’ werden gesloten. Na lang onderhandelen - en sterk verzet van landen als België, Duitsland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk - zwakte de EU haar eis op sociale normen af als de G77 wilde zwijgen over de landbouwsubsidies. Geven en nemen dus.
“We hebben tot 4 uur vannacht onderhandeld. Sanitation hebben we binnengehaald. Maar over energie is er nog niks,” zuchtte Alexander Deroo van de Europese Groenen op zondagmorgen 1 september. ‘Sanitation’ staat voor een halvering van het aantal mensen dat het in 2015 nog zonder degelijke riolering moet stellen. De VS was geen voorstander omdat het niet in de zogenaamde millenniumdoelstellingen stond die de VN in 2000 heeft vastgelegd. Een halvering van het aantal mensen zonder toegang tot water behoorde wél tot die doelstellingen. De EU en G77 waren voor. Toen de VS de zaterdagnacht op dit punt toegaf, kon je er donder op zeggen dat de andere nog resterende EU-eis zou sneuvelen: energie. En inderdaad: de vraag van de EU om in 2010 ongeveer vijf procent van de energieconsumptie uit hernieuwbare bronnen te halen, is afgezwakt tot een tekst zonder percenten en data. Op die manier kwam de definitieve tekst tot stand. En die liet velen op hun honger zitten …

Sexy of niet
Hoewel regeringsonderhandelingen de ruggengraat van de Aardtop vormden, speelden bedrijven en NGO’s meer dan ooit mee - voor en achter de schermen en op verschillende manieren. De grote NGO’s probeerden het proces te beïnvloeden via de media. Ze hielden persconferenties en als dat niet lukte, kwamen ze gewoon de perszaal binnen om de journalisten toe te spreken. Een keer nodigden ze de reporters zelfs uit voor een persconferentie net buiten het mediacentrum. Prompt stonden zo’n 100 perslui rond hen, op straat. Waarna de Zuid-Afrikaanse veiligheidsdiensten iedereen sommeerden naar binnen te gaan.
De zakenwereld is niet zo flexibel, maar geregeld kwam een dame in de perszaal een mededeling van de World Business Council for Sustainable Development uitdelen, met telefoonnummers van gebeurlijke gesprekspartners. Een stuk minder ‘sexy’ dan de NGO-aanpak, maar de ondernemingswereld beschikt uiteraard over andere kanalen om het gebeuren te beïnvloeden. Een van die kanalen zijn de nationale regeringen. Het is duidelijk dat de bedrijfswereld in de VS mee de regering leidt. Een onderhandelaar bij een partnership over loodvrije benzine tussen de EU, de VS en enkele oliemultinationals getuigt: “Als wij als EU per videoconferentie wilden overleggen met de Amerikaanse regering, was er altijd een derde lijn bij van het bedrijfsleven. De houding van de Amerikaanse bedrijven was negatiever dan die van de Europese. De Amerikaanse bedrijven werden omringd door juristen die elke tekst op mogelijke gevaren onderzochten.”
De Amerikaanse NGO’s hadden het veel moeilijker dan de bedrijven uit hun land: zij kregen niet eens de lijst van onderhandelaars van hun regering.

België boven?
Op dat vlak mochten de Belgische NGO’s en vakbonden niet klagen. Zij hadden acht vertegenwoordigers in de Belgische delegatie. Elke morgen waren ze aanwezig bij de ‘Belgische coördinatie’ die alle feiten van de vorige dag besprak. Zonodig konden NGO’s daar ook bezwaren formule-ren. “We hoefden eigenlijk zelden kritiek te leveren, want de Belgische onderhandelaars verdedigden onze standpunten. België moest opletten om zich niet te isoleren met zijn progressieve standpunten,” stelt Geert Fremout van het Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO). Ook Ronald Janssen van de christelijke vakbond ACV was tevreden. “De coör-dinatievergaderingen gaven ons veel informatie. Toen we vernamen dat het Deense voorzitterschap iets te toegeeflijk was inzake sociale normen - het wilde als EU-voorzitter per se een akkoord - hebben we via het Europees Vakverbond, en zo via de Deense bonden, proberen invloed uit te oefenen.”
Janssen was achteraf ontgoocheld over het actieplan, maar kon België weinig verwijten.Toch maakte hij een onderscheid tussen de onderhandelaars van het kabinet Deleuze en het ministerie van Arbeid en Tewerkstelling, en de top van de regering. Premier Verhofstadt heeft ondanks zijn speech en zijn beloften niet iedereen overtuigd. Zegt een insider die liever anoniem blijft: “Verhofstadt vindt duurzame ontwikkeling maar blablabla. Hij trekt niet echt aan de kar. Als we praten, springt er nooit een vonk over. Met Dehaene had je dat wel.”
Verhofstadts persconferentie na de top illustreerde alvast dat hij het dossier nog niet door en door kent: hij maakte er liefst vier schoonheidsfoutjes. Zo stelde hij dat Johannesburg voor het eerst de drie pijlers van duurzame ontwikkeling had erkend - het sociale, economische en ecologische. Maar dat had Rio natuurlijk ook al gedaan. Hij beloofde dat er snel een nationaal plan voor duurzame ontwikkeling zou komen, volgens hem een verdere concretisering van het federale plan. Maar het verschil met het federale plan is dat het nationale naast de federale staat ook de gewesten en de gemeenten betrekt. Verder meende hij dat de Franse president Chirac met zijn belofte van een - planmatige reductie - van landbouwsubsidies iets nieuws had gezegd. Maar in Doha besliste de EU - en dus Frankrijk - al tot een ‘vermindering der subsidies, met als doel ze uit te doven’. Dat is zelfs meer dan een planmatige vermindering. Ten slotte pleitte Verhofstadt voor een klimaatplan, maar vermeldde niet dat er al een klimaatplan bestaat dat nog niet is goedgekeurd.
Wat er ook van zij, de premier is niet meer het ‘neoliberale joenk’ van vroeger. De man die destijds pleitte voor een complete privatisering van de sociale zekerheid - inclusief werkloosheid en gezondheidszorg - leek in Jo’burg zowat de meest progressieve regeringsleider van de EU. De vraag is natuurlijk of hij altijd dezelfde taal spreekt. “Zijn taal is goed, ten minste hier in Johannesburg,” zei staatssecretaris Deleuze daarover fijntjes.

Global Forum
De civiele samenleving mocht haar ding doen in de lokale handelsexpo Nasrec, een enorm terrein met tien grote hallen, op 25 km van de echte conferentie. Een bonte verzameling sloeg er haar tenten op. De Taiji men kwamen op voor global endorsement of the global love of the world en gaven trainingssessies om er hier en nu iets aan te doen. Een Koreaanse schrijnwerker toverde met een elektrische zaag pinguïns uit rechthoekige ijsblokken. Regelmatig weerklonken boeddhistische gongs en waren er waken voor Tibet. Twee enorme zalen stonden vol standjes met traditionele ambachtelijke producten en toeristische attracties van de Zuid-Afrikaanse provincies, van de World Muslim Federation, van een uitvinder van een ecologisch verantwoord kampeervuurtje … De Heinrich Böll-stichting, de denktank van de Duitse groenen, organiseerde elke dag interessante debatten.
De hele wereld was in Nasrec, en dus ook joden en Palestijnen. Die raakten een paar keer bijna slaags, onder andere toen joden een persconferentie van Farad Barghouti, de vrouw van de gevangen Palestijnse leider Marwan Barghouti, kwamen verstoren. De Palestijnse strijd kan op veel sympathie rekenen bij de Zuid-Afrikaanse zwarten: de gelijkenis met de anti-apartheidsstrijd is dan ook treffend. Aan de ene kant een oppermachtig en hypermodern leger, aan de andere een bevolking met bescheiden wapens die opgesloten wordt in aparte gebieden.
In hal negen lieten de sociale bewegingen zich niet onbetuigd. Tijdens een sessie van Zuid-Afrikaanse vissers vertelde de 91-jarige Victor Dekkers in het Suidafrikaans dat hij nog altijd moet vissen, omdat de grote vissersmaatschappijen hem nooit voldoende hebben betaald. Tegenwoordig krijgen de vissers quota opgelegd, vele anderen mogen zelfs niet meer vissen. Ze voelen zich het slachtoffer van de grote vissers en de vreemde mogendheden, waaronder de EU, die de visbestanden hebben geplunderd.
Tijdens de betoging van 31 augustus stapte ook de landlozenbeweging mee op, samen met onder andere het Anti-privatiseringsfront en de Palestijnse strijders. Professor Ricardo Petrella liep ook mee. Uit protest omdat de civiele samenleving maar weinig in de pap te brokken had: “Nasrec is een foor. Ik ga er niet meer heen; er gebeurt toch niks. De Amerikanen verlammen alles.” Petrella stond niet alleen met zijn frustratie over het Global Forum; het gebeurde allemaal zo ver van de echte top.

En ten slotte: Johannesburg
De stad Johannesburg is op een aantal vlakken zowat de antipode van duurzame ontwikkeling. Met haar onwaarschijnlijke uitgestrektheid en haar vele winkelcentra doet de stad denken aan Los Angeles. Zonder auto ben je er reddeloos verloren. Om dat te verhelpen had de stad speciaal voor de top en voor het eerst in haar geschiedenis een publiek bussysteem opgezet. Maar de chauffeurs kwamen dikwijls uit andere steden. Zo kon het gebeuren dat een lijnbus Johan Verstraeten van Protos en mezelf per vergissing naar Pretoria bracht, in plaats van naar ons hotel. Daarna moesten we natuurlijk weer terug. Van duurzaam transport gesproken …
In Johannesburg zijn de tegenstellingen tussen arm en rijk enorm. Het conferentiecentrum ligt in het zeer chique Sandton, maar drie km verder begint de zwarte township Alexandra - Alex voor de vrienden. Daar leven mensen in de meest barre omstandigheden in golfplaten huisjes. Er is geen riolering, de plastic toiletten verspreiden een ondraaglijke stank, het afval wordt er in stalen bakken op straat verbrand, er heerst een waanzinnige werkloosheid … de straten hangen vol jonge mannen. En dan is ‘Alex’ nog goed af. Er is 140 miljoen euro vrijgemaakt voor de renovatie. Bovendien ligt Alex dicht bij het stadscentrum: andere townships zijn 20 tot 40 km van Johannesburg verwijderd. Hoe mensen daar aan en bij werk geraken, is een raadsel.
Kortom, de uitdaging waar duurzame ontwikkeling voor staat, was tijdens de top van Johannesburg in zakformaat zichtbaar in een straal van enkele kilometer. Dat gaf het hele gebeuren iets schrijnends: zoveel goede voornemens, zoveel mooie woorden, maar zoveel onmacht om problemen vlakbij aan te pakken …