Interview met Günter Wallraff: ‘Voor het eerst in mijn leven twijfel ik aan mijn pacifisme’

Veel heeft Wallraff in de voorbije twee decennia niet meer geschreven. Gezondheidsproblemen, ondermeer als gevolg van zijn vuil en gevaarlijk undercover werk, gooiden roet in het eten. Wallraff zat zelfs een tijdje aan een rolstoel gekluisterd, maar hij vocht terug. Na een geslaagde operatie leerde hij opnieuw lopen en in oktober 2006 liep hij in zijn thuisstad Keulen zelfs een volledige marathon uit. Niet dat de onderzoeksjournalist tot dan gewoon had stilgezeten. Wallraff verschafte onderdak aan Salman Rushdie en de verstoten DDR-auteur Wolfgang Biermann en gaf honderden lezingen in Duitse vakscholen. Hij heeft boeken van bevriende auteurs uitgegeven en talloze processen gevoerd én gewonnen -de media mogen Wallraff niet langer afschilderen als een voormalige inofficiële medewerker van de Stasi. Met een deel van zijn honorarium richtte Wallraff een sociale woonwijkproject op in een voormalige arbeiderswijk in Duisburg-Neudorf en riep hij Ausländersolidarität in het leven, een hulpfonds voor buitenlanders die juridisch advies zoeken. MO* ontmoette hem in Amsterdam, waar hij een lezing gaf over onderzoeksjournalistiek. ‘Ik ben van plan om rond dit thema een nieuw undercoveronderzoek te doen’, antwoordt hij op de vraag of de situatie van gastarbeiders anno 2007 rooskleuriger is dan vroeger.
Günter Wallraff: Mijn maskerbouwer kan me er nog tien jaar jonger doen uitzien, al zal het zelfs als 55-jarige nog moeilijk worden om werk te vinden. In de bedrijven waar ik voor mijn boek Ik, Ali heb gewerkt, is er veel veranderd in de positieve zin. Er is werkzekerheid, stofmaskers en veiligheidsingenieurs zijn verplicht, werkdagen van 16 uur of meer zijn afgeschaft, de situatie is echt verbeterd. Maar daarbuiten is in heel Duitsland het probleem veel groter geworden. Er zijn bijna 1 miljoen mensen zonder papieren, ze werken in een ongezonde omgeving, hun families moeten zich verbergen, de kinderen gaan niet naar school. De Turkse arbeiders staan al lang niet meer op de laagste tree. Vandaag zijn het de Polen, Roemenen, Oekraïners en Wit-Russen. In landen als Spanje en Frankrijk krijgen die mensen de kans om zich te laten legaliseren. Wie er al jaren werkt, mag zijn papieren en verblijfsvergunning in orde brengen. Duitsland heeft dat tot nu toe nog nooit toegestaan. Ook in de Scandinavische landen wordt arbeidsmigratie veel menselijker benaderd. Daar wordt in bedrijven bijvoorbeeld verplicht taalles gegeven. Je mag er maar een bepaald aantal buitenlanders tewerkstellen en alleen op voorwaarde dat die de kans krijgen de taal te leren. Die taallessen komen overigens niet alleen de werkzekerheid ten goede. Er zijn onderzoeken waaruit blijkt dat illegale arbeiders vier tot vijf keer meer arbeidsongevallen hebben. Vaak komt dat omdat ze de taal niet zo goed kennen.
Migratie staat in heel de EU hoog op de politieke agenda.
Günter Wallraff: Europa mag geen vesting zijn waar migratie bij voorbaat als iets negatief behandeld wordt. De EU moet werk maken van een geregelde migratie om Europa ook op lange termijn aantrekkelijk te houden en in staat te stellen te overleven. Anders zie ik ons hier ooit nog eindigen als een soort cultuur-Disneyland waar de EU-inwoners aan de Chinezen opgevoerd worden: ‘Kijk, zo was het hier vroeger. Kijk eens naar die grappige Individualmenschen.’
U ziet migratie niet zien als probleem maar als oplossing?
Günter Wallraff: Als oplossing én als kans. Mengculturen zijn positief. Waar een veelheid aan culturele invloeden is, wordt een cultuur opnieuw beleefd. Een cultuur die enkel zichzelf viert en zich op zichzelf beroept, verstart op een bepaald moment tot folklore of wordt saaie kitsch. In plaats van altijd maar op de problemen te focussen, zouden we de nieuwkomers beter een stem en gezicht geven. Net omdat ze zo onopvallend zijn, worden ze niet correct waargenomen. De mensen die hun wortels in verschillende culturen hebben, die zich de positieve zijden van die culturen eigen hebben gemaakt en de achterhaalde elementen ervan achter zich gelaten hebben, die leven midden onder ons. Die lopen hier rond, zitten op café, we nemen hen waar en ze horen erbij. Maar ze hebben in de openbaarheid niet het gewicht en de uitstraling die ze verdienen.
Voor welke grote uitdagingen naast migratie staat de nieuwe generatie vandaag?
Günter Wallraff: Eerst en vooral vredevol samenleven. We moeten het fanatisme overwinnen, rechtsradikale tendensen doorzien en ervoor zorgen dat religie niet meer als wapen wordt gebruikt. Het islamisme zie ik wel als een bedreiging voor de volgende vijf jaar. Maar ik denk dat het terrorisme dat daaruit voortkomt binnen vijf tot tien jaar overwonnen zal zijn. Het is een laatste poging zich te verzetten tegen een modernisering van de wereldgemeenschap. Er zijn krachten die daar niet mee kunnen omgaan. Ik heb de indruk -en ik heb daar lang met Salman Rushdie over gesproken- dat het islamisme te maken heeft met een fout mannenbeeld, met name dat het de rol van de man is om heerser te zijn. Gelukkig zien we ook in die maatschappijen dat die denkbeelden worden ingehaald door ontwikkelingen die vrouwen een gelijkwaardige positie geven.
Heeft u daarom een jaar na de aanslagen van 11 september in Afghanistan een meisjesschool opgericht?
Günter Wallraff: Waar meisjes leren lezen en schrijven, laten ze zich niet zomaar meer doen. In de school die ik in Dash de Kalah heb gesticht, een stadje in het noorden van Afghanistan, studeren 140 meisjes. Twee jaar geleden ben ik er voor het laatst geweest, maar de school bestaat nog altijd. Het regime van de Taliban was het meest onmenselijke in de hele regio. Meisjes mochten niet meer naar school gaan, de vingers van vrouwen die zich schminkten werden afgehakt, de onderdrukking liet niet de minste aanzet tot ontwikkeling toe. Vandaag dreigen de Taliban opnieuw de macht te grijpen. De wereldgemeenschap moet ervoor zorgen dat het niet meer zover komt. Ik ben al mijn hele leven pacifist, zelfs linkse bevrijdingsbewegingen heb ik altijd verdacht gevonden, maar wat Afghanistan betreft wijk ik voor het eerst af van die pacifistische overtuiging. In Afghanistan is er nood aan militaire aanwezigheid van de VN. Zelfs over de Navo zeg ik als pacifist dat ze in Afghanistan ten dienste staat van de mensenrechten. Ik ben tegen de houding van heel wat Duitsers die uit pragmatische redenen zeggen dat het voor Duitse soldaten te gevaarlijk is om naar Afghanistan te gaan. In het geval van Afghanistan wil ik een uitzondering maken, waarschijnlijk omdat ik zelf ter plekke heb beleefd hoe de Taliban opnieuw terrein veroverden en hoe ze het ganse land langzaam maar zeker opnieuw in hun greep kregen.
Wijkt u wat Irak betreft niet af van uw pacifisme?
Günter Wallraff: Op dit moment heeft een militaire aanwezigheid daar geen zin meer. Het is allemaal te laat. Nu blijven enkel nog een geordende terugtrekking over, en open en geheime onderhandelingen met alle betrokken machten die daar een rol spelen. Eender welke militaire aanwezigheid maakt de situatie alleen maar erger. Ik geloof dat de volgende Amerikaanse president een democraat wordt en dat die het Amerikaanse beleid inzake Irak zal herzien. Dat zal in ieder geval onvoorstelbaar verschrikkelijke gevolgen hebben voor de regio want de burgeroorlog in Irak zal niet stoppen. De paradox is dat hoewel Saddam een bloedige dictator was, de vrouwenrechten er wel meer gerespecteerd werden dan nu. Nu is er weer sharia-recht, worden vrouwen niet enkel gedwongen een hoofddoek te dragen maar worden ook handen afgekapt en vinden in sommige regio’s stenigingen en Christenvervolgingen plaats. Ik ben er van overtuigd dat Bush nooit aan de oorlog zou zijn begonnen als hij had geweten tot wat voor een ramp dat in Irak zou leiden. De VS hadden verwacht dat het op een paar maanden allemaal in orde zou zijn. Het tegendeel van wat ze gepland hadden, hebben ze nu opnieuw bereikt: de hele Iraakse structuur en regering is aan de invloed van Iran overgeleverd. En met Iran is er echt sprake van dreiging, denk maar aan de nucleaire bewapening. Bovendien is een president als Ahmadinejad onberekenbaar, hij vindt dat hij een messianistische opdracht heeft en dreigt met de vernietiging van Israël.
Waarom bent u nooit als oorlogsjournalist aan de slag gegaan?
Günter Wallraff: Met de zogenaamde “embedded” oorlogsjournalisten heb ik een groot probleem. Ze berichten op een heel eenzijdige manier en zijn zo goed als betrokken partij. Dat zie ik als sensatiejournalistiek. Het is belangrijk om de slachtoffers van conflicten een stem te geven. In 2003 heb ik geprobeerd Tsjetsjenië te bezoeken. Ik had informatie dat er volledige regio’s verlaten waren, dat volledige dorpen van de kaart waren geveegd en in bijna elke familie verkrachting voorkwam. Ik had een vredesmissie gepland en zou ondermeer Kadyrov ontmoeten, maar Rusland weigerde me binnen te laten. Later heb ik nog eens geprobeerd om Tsjetsjenië binnen te geraken, illegaal ditmaal. Maar toen ik hoorde dat op mijn hoofd een som stond, heb ik op het laatste moment die plannen gestaakt. In Tsjetsjenië is de ontvoeringsbusiness een van de meest florerende bedrijvigheden, net als in Irak overigens. Via via had ik vernomen dat er voor mij sommen van 5 miljoen euro de ronde deden en dat plezier gunde ik hen niet. Ik wil niet dat er iemand ooit voor mij een penning zou moeten betalen.
In Zweden staat ‘wallraffen’ in het woordenboek. Werkt de undercover methode die naar u is genoemd anno 2007 nog steeds?
Günter Wallraff: Onlangs heeft een jongere collega van mij, Markus Breitscheidel, in Duitsland een boek uitgegeven over zijn ervaringen in privé-rusthuizen: Abgezockt und todgepflegt. Alltag im Deutchen Pflegeheim. Hij had een jaar undercover als bejaardenhulp gewerkt en klaagt in het boek een hoop mistoestanden in rusthuizen aan. Het boek heeft echt dingen veranderd. Als journalist de dingen zelf beleven is nog altijd anders dan wanneer je ze op basis van “horen zeggen” weergeeft.
Heeft het internet de journalistiek veranderd?
Günter Wallraff: Het internet heeft dagbladen in toenemende mate problemen opgeleverd. De hele advententiemarkt is ingestort en dat terwijl veel kranten voor een groot stuk van advententie-inkomsten leven. Ook de “goede” kranten hebben daaronder te lijden. Doordat er minder reclame-inkomsten en middelen zijn, zijn er minder journalisten en krijg je als journalist niet veel tijd meer om aan een artikel te werken. Je ziet steeds meer meningen-journalistiek en steeds minder onderzoeksjournalistiek.
Kan online journalistiek helpen om wantoestanden aan te klagen?
Günter Wallraff: Je mag het internet niet onderschatten en niet overschatten. Het is voor een deel samengesteld uit geruchten. Het gevaar bestaat dat jongeren zich enkel via het internet gaan informeren. Iemand die niet in staat is om zich daarnaast via historisch wetenschappelijke bronnen te informeren, die leeft in een schijnwereld en voor een deel zelfs in een waanwereld. Het probleem met het internet is dat eender wat beweerd kan worden. Wat daar aan complottheoriën op tafel komt… Er zou een vak op school moeten komen dat leerlingen daarmee leert omgaan. Anderzijds is het internet een soort wereldgeweten: niets blijft nog geheim. Zelfs als er in de verste uithoek van de wereld mensenrechten geschonden worden, kan je dat via het internet te weten komen. Je moet gewoon weten hoé het internet te gebruiken, en dat is al een wetenschap op zich.