Alonso Cueto: ‘Heel ons leven zin vol verhalen’

Zijn doctoraat behaalde hij in Austin, Texas. In 1984 keerde hij terug naar Peru, dat in die jaren verscheurd werd door de guerrillaoorlog van de maoïstische beweging Lichtend Pad.
De extreem linkse guerrillabeweging Lichtend Pad terroriseerde het land tot in 1992, toen haar leider Abimael Guzmán gevangen werd genomen. Cueto: ‘Het Lichtend Pad kwam met een waanzinnig verhaal, maar de situatie van onrecht waarin miljoenen Peruanen leefden was zo extreem het aansloeg. Het Lichtend Pad liet werkelijk het systeem, en daarmee de werkelijkheid waarin we leefden, uiteenspatten.’
De terreur van de opstandelingen werd beantwoord met evenveel terreur van het Peruaanse leger. Het was een zeer harde periode en het platteland werd het ergst getroffen. Voor een schrijver zijn oorlogen een bron van inspiratie. ‘Ze baren verhalen’, zegt Cueto. En dat geldt zeker voor Ayacucho, de wieg van het Lichtend Pad. De naam betekent “de plaats van de doden”, iedereen draagt er verborgen verhalen in zich die wachten om verteld te worden. Cueto trok naar Ayacucho, luisterde naar de mensen en tekende tal van verhalen op.
**
Zo was er een legergeneraal die zijn soldaten uitstuurde om in de plattelandsgemeenschappen vrouwen te gijzelen. Die werden dan naar de kazerne gebracht, waar ze verkracht en vermoord werden. Een van de vrouwen werd echter door de generaal “gespaard”, hij vermoordde haar niet maar sloot haar op om haar bij zich te hebben. Op zeker moment, toen enkele officieren die haar bewaakten zich ladderzat hadden gezopen, sloeg ze hun met een bierfles het hoofd in en vluchtte. Ze ging naar Lima, om er te gaan werken als huismeid. Cueto: ‘Hoe kan iemand die zo gruwelijk is als deze generaal, toch nog bewogen worden door die vrouw en haar leven redden?’ Cueto was zo gegrepen door het gebeuren dat hij er een verhaal over maakte.
In Het blauwe uur verhaalt hij hoe de zoon van de generaal –Adrian in het boek– op zoek gaat naar de vrouw op wie zijn vader verliefd werd. Adrian is iemand die opgesloten leeft in zijn privéwereld en in zijn sociale klasse, geen weet heeft van wat er rondom hem gebeurt en zoals zoveel Peruanen de situatie op het platteland niet kent.
Cueto: ‘De tocht die Adrian onderneemt is een tocht naar de andere kant van de samenleving. Maar tegelijk is het een reis naar zijn eigen innerlijke wereld, naar onvermoede regionen in zijn diepste zelf. Het is eigenlijk het verhaal van het verlies van het paradijs.’ De figuur is een metafoor voor de situatie waarin vele Peruanen zich bevinden. Lima heeft altijd met de rug naar de Andes geleefd, zegt men vaak, maar die gespannen relatie is opengespat in het wrede geweld van de jaren tachtig.
**
De keerzijde van zoveel lijden is moed. Niet de moed van de grote helden, maar die van gewone mensen die hun leven op het spel zetten. Zoals die onderwijzer uit een andere getuigenis die hij in Ayacucho hoorde vertellen. De rebellen kwamen een schooltje binnenvallen en dwongen de man, met het geweer tegen de slaap, om voor de klas de hymne van Lichtend Pad te zingen. De man weigert, en wordt ter plaatse neergeknald. Cueto: ‘Zo’n houding van moed en waardigheid gaat verloren onder het stof van de geschiedenis. Om dit soort verhalen te redden is er de literatuur.’ Zoals George Eliot haar Middlemarch schreef om een wereld te creëren voor al wie in verborgenheid een respectvol bestaan lijdt, en vervolgens rust in graven die niemand bezoekt.
In een dialoog in Middlemarch zegt iemand: ‘Het feit dat jij en ik hier nu staan, en dat we er niet nog slechter aan toe zijn dan we zijn, hebben we te danken aan mensen die ervoor gezorgd hebben dat de situatie niet nog erger is. Mensen die zich, als het erop aankwam, ingezet hebben en weerstand hebben geboden.’ Cueto: ‘Overal kom je die mensen tegen. Een soldaat, een dokter, een leraar. Onze echte persoonlijkheid komt naar boven in extreme situaties. We zijn wie we werkelijk zijn wanneer we ons bevinden in een situatie die ons bedreigt.’
**
Peru is een smeltkroes van de rijke precolumbiaanse erfenis, de Europese kolonisatoren en de zwarte slaven. Peru beleefde ook een sterke migratie van Chinezen en Japanners. Cueto noemt het samenleven met zo’n diversiteit van culturen hét thema van de 21ste eeuw: de aanvaarding van de ander. De fundamentele blokkades zijn niet politiek, maar cultureel, vindt Cueto.
‘Met heel het arsenaal atoomwapens dat er vandaag bestaat, is het enige wat ons ervoor kan behoeden om van deze aardbol geveegd te worden ons vermogen om over de grenzen van de culturen heen met elkaar in contact te komen.’ Niemand kan vandaag nog opgesloten leven in een eigen wereldje, zegt Cueto. Er is geen zuivere cultuur, en die hoeft er ook niet te bestaan. Zelfs de Hollandse tulpen komen uit Turkije.’
**
De Peruaanse antropoloog en schrijver José María Arguedas heeft die gespletenheid van de mestiezenwereld als geen ander vertolkt in zijn werk. In de loop van de jaren werd hij steeds pessimistischer over het toekomstperspectief voor de indiaanse wereld en de mogelijkheid tot samengaan met de moderniteit. Een pessimisme dat hem in 1969 tot zelfmoord dreef. Arguedas was vriend aan huis bij Cueto’s vader. Alonso was diep onder de indruk van zijn roman De diepe rivieren.
Cueto: ‘De stelling van Arguedas was dat als de Peruaanse samenleving niet luistert naar de indiaanse wereld, het land nooit vooruit zal kunnen gaan. Ik denk dat dat klopt. Bolivia en Ecuador hebben al een veel langere weg afgelegd dan Peru. De enige manier om in Peru aan integratie te werken, is ons te verenigen rond de ruggengraat van ons land die de Andes is.’
Cueto noemt racisme de erfzonde van een samenleving en een indicator voor de achterlijkheid ervan. Omdat racisme gescheiden werelden creëert. Cueto: ‘Een samenleving kan alleen maar evolueren als ze een gemeenschappelijk project heeft waar iedereen een plaats in heeft. Zonder zo’n project kan ook geen enkel economisch model functioneren. Racisme genereert per definitie scheiding en kloven, afstand en achterlijkheid, omdat sommige groepen geen weerklank vinden in de samenleving.’
**
Peru herdenkt dit jaar de vierhonderdste verjaardag van de publicatie van de Comentarios Reales van de Inca Garcilazo de la Vega. De la Vega was de zoon van een Spaanse veroveraar en een Incaprinses, en werd opgevoed in de twee werelden. Een gebeurtenis die voor Cueto terecht zoveel aandacht krijgt: ‘Jullie hier kunnen een probleem hebben met het samenleven van Vlamingen en Walen, maar in Peru is de verscheidenheid nog groter en gaan de verschillen nog dieper. Als we die samenlevingsproblemen niet leren oplossen, gaan we ook de andere problemen niet oplossen. Dat overstijgt het beleid van een regering, dat is het werk van een hele samenleving. De dieperliggende problemen van een maatschappij zijn op de eerste plaats sociaal en cultureel. Economie en politiek behoren meer tot een bovenlaag waarop men makkelijker greep kan krijgen.’
Cueto heeft wel een positieve kijk op die evolutie in de Peruaanse samenleving. ‘Er is vandaag een grotere sociale mobiliteit dan een halve eeuw geleden. Wanneer ik de sfeer in Lima vergelijk met de jaren zestig, merk ik vandaag een grotere tolerantie en een sterkere aanwezigheid van de brede diversiteit. Maar er is nog een lange weg te gaan.’
**
Voor Cueto heeft literatuur een belangrijke maatschappelijke functie. Verhalen behoren tot de ideeënwereld van de mens en die wereld van de verbeelding is een reële wereld. Mensen zijn beperkte wezens, vindt hij, ingeperkt door de grenzen van de werkelijkheid. ‘De enige manier om onze verbeelding de vrije loop te laten zonder schade te berokkenen aan de werkelijkheid is via fictie in de literatuur. Heel ons leven is vol verhalen, verhalen die verteld moeten worden. Zonder de literatuur zou de samenleving niet bestaan!’
Er zijn dingen in de wereld die we niet kennen. De primitieve mens wist niet waarom het regende. Bij wijze van verklaring vond hij de mythen en de godsdienst uit. Vandaag weten we waarom er mythen zijn en waarom er bergen zijn, maar niet waarom mensen verliefd worden of waarom mensen soms zo wreed zijn.
Cueto: ‘Er zijn nog altijd veel dingen die we niet kunnen verklaren in een wetenschappelijke taal. Voor die dimensies blijft de literatuur onmisbaar. Verhalen stellen vragen en schetsen situaties. Ze laten een licht schijnen over dilemma’s en problemen waar mensen mee worstelen. Ze geven geen antwoord, want er zijn vragen waar je geen antwoord op krijgt. Je komt alleen in de buurt van een andere dimensie, die het rationele en het politieke overstijgt. Literatuur maakt ook duidelijk dat we incoherente wezens zijn, vol contradicties. We kunnen wreed zijn, maar ook medelevend. Liefdevol en gewelddadig. Heel tegenstrijdig.’