Statewatch: ‘Iederéén heeft iets te verbergen.’

Moet de Europese burger bezorgd zijn over zijn privacy?

Bunyan: De belangrijkste bekommernis moet zijn dat de meeste Europese burgers niet weten wat er allemaal gebeurt op het vlak van privacy. Ze kennen de beslissingen niet die worden genomen. Ze weten niet wat er te gebeuren staat, en wat er al gebeurd is. Ze beseffen het niet. Denk aan de verplichte opslag van telecommunicatie: alle telefoongesprekken, e-mails, gsm-oproepen mét locatie en –nog verregaander– al het internetverkeer wordt opgeslagen door de EU-lidsaten. Dat gebeurt nu al. Afhankelijk van het land kunnen ze het twee tot vijf jaar bewaren.

Het gaat om een omzetting van een Europese richtlijn, die drie jaar geleden is goedgekeurd. Nu wordt ze op nationaal niveau geïmplementeerd. De richtlijn moest worden uitgebreid naar het internetgebruik. Dat was controversieel, en daarom werd het 18 maanden uitgesteld. Het is controversieel omdat het nog verder gaat dan wie-belde-wanneer-naar-wie. Internetgebruik slaat niet alleen op de URL, maar ook op de inhoud van die website. Men weet wat je hebt bekeken.

Wanneer wordt dat problematisch?

Bunyan: Ik zal een voorbeeld geven. Iemand heeft online informatie opgezocht over aids. Om uiteenlopende redenen: omdat hij wil weten wat aids is, een essay erover schrijft, denkt dat hij zelf of een vriend aids heeft… Maar het wordt dus deel van je profiel: die persoon heeft een pagina over aids opgezocht. Je weet pas dat het gebeurt wanneer men actie tegen je onderneemt. Wanneer je bijvoorbeeld gearresteerd wordt, dan pas besef je dat men informatie over je verzamelt.

Een andere ontwikkeling –ook een EU-richtlijn– is de invoering van biometrische paspoorten, vanaf volgend jaar in bijna elke EU-lidstaat. Als je een nieuw paspoort nodig hebt, zal je voortaan verplicht vingerafdrukken moeten laten nemen. Ik hoop dat er een reactie komt van het publiek wanneer dat op grote schaal zal gebeuren. In Groot-Brittannië gaat het om vijf miljoen nieuwe paspoorten per jaar.

Het is voor burgers die een paspoort aanvragen, om te reizen buiten de EU?

Bunyan: In veel EU-landen hebben mensen inderdaad geen paspoort omdat ze niet buiten de Schengen-landen op reis gaan. Maar iedereen die een visa wil, moet zijn vingerafdrukken laten nemen. En ook iedereen die een paspoort wil, moet zijn vingerafdrukken geven. Wat is de volgende stap? Iedereen die een nationale identiteitskaart heeft, zal zijn vingerafdrukken moeten laten registreren.

Biometrische paspoorten kunnen fraude tegengaan. Wat is het probleem dan?

Bunyan: Biometrisch slaat op iets dat uniek is voor jou. Vingerafdrukken worden van jou genomen en in een database gestopt, gematcht met andere gegevens van jou zoals je foto en je afkomst. Het is een cruciaal element om je te identifiëren. Maar je hebt geen keuze: als je een normaal Europees leven wil hebben, dan moét je je vingerafdrukken geven. Wij adviseren iedereen in Groot-Brittanië om nu (de regeling gaat pas in voege vanaf 2011, kc) een nieuw Brits paspoort aan te vragen voor de komende tien jaar. En het aantal aanvragers is sindsdien echt fel gestegen: honderdduizenden Britten hebben het aangevraagd.

In de Brusselse metro kan het zogenaamde MOBIB-systeem registreren waar reizigers op welk moment opstappen.

Bunyan: Ik heb een Freedom Pass, die oudere reizigers in Londen gratis toegang geeft tot het openbaar vervoer. Hij is vijf jaar geldig. Waarom is dat, denk je? Omdat ze op die manier om de vijf jaar nieuwe chiptechnologie kunnen aanwenden.

Moet de Brusselaar zich zorgen maken over het MOBIB-systeem?

Bunyan: Ken je het oude argument dat als je niets verkeerd doet, je niets te vrezen hebt? Dat zegt de overheid altijd al. Het antwoord is eenvoudig. Als er niets is in je leven dat je geheim wil houden voor de staat, dan heb je een heel saai leven. Iedereen heeft wel iets wat hij wil verbergen, we maken allemaal wel eens fouten, we hebben allemaal wel eens iets stoms gedaan. En als dat niet geldt voor jou, dan ben je een heilige. Mensen denken dat het enkel slaat op terroristen, maffiosi, enzovoort. Maar ze beseffen niet dat het systeem zo opgezet is dat iedereen in de database belandt. Of je nu een crimineel bent of niet. Iedereen wordt een potentiële verdachte, we worden allemaal potentiële criminelen.

Toch zijn er ook geruststellende ontwikkelingen. Het Europees parlement blokkeerde onlangs nog een akkoord tussen de EU en de Verenigde Staten over het uitwisselen van bankgegevens.

Bunyan: Akkoord, maar vergeet niet dat er twee redenen waren voor het Europees parlement om dat akkoord te blokkeren. Een grote minderheid zei: we vinden de inhoud van dat akkoord maar niets. Maar de reden waarom het verworpen is, is dat een bijkomend aantal europarlementsleden boos waren over het proces, over het feit dat het parlement te weinig tijd had gekregen om een en ander deftig te bestuderen. Maar als het Swift-voorstel na verloop van tijd opnieuw ter stemming voorligt, en de delegaties van parlementsleden belobbyd zijn, dan wil ik nog wel eens zien of het opnieuw weggestemd wordt.

In België is onlangs de BIM-wet goedgekeurd, die inlichtingendiensten bijzondere inlichtingenmethoden toekent.

Bunyan: In Groot-Brittannië bestaat het al jaren. Voor 2001 moesten de politie en inlichtingendiensten voor iedere persoon die afgeluisterd werd een aparte toelating (warrant) vragen, en idem voor iedere persoon wiens post en telecommunicatie werd onderschept. Daarop is de wet veranderd, en volstond één toelating voor alles –post, telefoon, telecommunicatie. Daarop is de wet nogmaals veranderd, en volstond een toestemming voor een organisatie en niet langer voor één persoon alleen. Eén toelating, bijvoorbeeld voor een vakbond, vervangt zo honderden toelatingen voor individuen.

Nu, los van dat alles weten we in Groot-Brittannië dat het Government Communications HeadQuarters (GCHQ) sowieso eender wanneer eender wie kan afluisteren. Bovendien kunnen ze dat eender waar kunnen doen. Wanneer in Brussel een ontmoeting plaatsvindt van ministers van Buitenlandse Zaken, dan is Groot-Brittanië de enige lidstaat wiens minister op voorhand gebrieft is over de standpunten van alle andere landen. Ze breken immers alle encryptiesystemen. Onze minister van Buitenlandse Zaken zal natuurlijk nooit laten merken dat hij al alle standpunten kent, want dan houdt het spel op. Maar hij kent ze.

In België moet een commissie van drie onafhankelijke magistraten toestemming geven vooraleer de inlichtingendiensten de BIM mogen toepassen.

Bunyan: In dat geval is het systeem alvast beter dan dat in Groot-Brittannië, waar de minister van Binnenlandse Zaken de toestemming geeft. Natuurlijk kunnen die drie magistraten alleen nagaan of de voorwaarden voor het aanwenden van een methode vervuld zijn zoals die in de wet staan. Je moet dus naar de wet kijken, daar gaat het om. Wat zijn de lacunes in de BIM-wet?

Wat zijn in 2010 de grote uitdagingen op het vlak van privacybescherming?

Bunyan: Op 1 december 2009 keurden de EU-lidstaten in Brussel het zogenaamde Stockholm-programma goed, een kader voor wat ze de komende vijf jaar zullen doen op het vlak van justitie, douane en asiel. Nu is het aan de Commissie om op basis daarvan actieplannen op te zetten. De vraag is wat daar in zal staan.

Ten tweede: welke civiel-militaire projecten staan er op de Europese onderzoeksagenda? Er is enorm veel geld mee gemoeid. Het kan gaan van de ontwikkeling van onbemande vliegtuigen tot technologie om alle gesprekken in een vliegtuig af te luisteren. Het civiel-militaire is een megaprogramma, waar elk jaar twee tot drie miljard euro naar toe gaat.

Zijn die onderzoeksprogramma’s publiek?

Bunyan: Ja, want we hebben we hebben er een rapport over geschreven: NeoConOpticaon, the EU Security-Industrial Complex. Maar in het Europees parlement of in de nationale parlementen is er geen verantwoording over wat er allemaal gebeurt.

Welke belangrijke vernieuwingen voeren het verdrag van Lissabon en het Lissabonprogramma door op het vlak van privacy?

Bunyan: Belangrijk is artikel 71, over de nieuwe rol van niet-offensieve geheime diensten (zoals MI5 of de Staatsveiligheid, kc). Heel concreet wordt er een permanent Comité over Interne Veiligheid opgericht in de schoot van de Raad, kortweg COSI. Het gaat hier over operationele samenwerking.

Maar er wordt toch al samengewerkt door Europese inlichtingendiensten in het Joint Information Centre (SitCen)?

Bunyan: Ja, maar SitCen gaat over het delen van informatie. Bij COSI gaat het over het opzetten van operaties, doelwitten zoeken –terroristen of manifestanten of wat dan ook. Op het einde van dat artikel 71 staat: het Europees Parlement zal geïnformeerd worden. Tja, we weten ondertussen wel wat die bewoording betekent. Zullen de documenten toegankelijk zijn? Mogen we de agenda’s inzien? Of wordt het een heel algemeen jaarrapport?

Tot nu toe heeft de EU –als het over dit soort dingen gaat– alleen maar standaarden opgezet om op nationaal niveau te implementeren. De EU maakt beleid. Maar nu zal het voor de eerste keer echt operaties opzetten. Dat is een volledig nieuwe ontwikkeling. Het gaat niet om beleid maar om het lanceren van operaties tegen doelwitten.

Slaat dit op politie- of op inlichtingenwerk?

Bunyan: Op beide.

Natuurlijk coördineert Eurojust intussen al acht jaar gezamenlijke politie-operaties tegen georganiseerde misdaad en terrorisme.

Bunyan: COSI zal een stuk verder gaan dan alles wat we voorheen hebben gekend. Interne veiligheid gaat veel verder. Het is een heel ander concept. Het is niet alleen een kwestie van politiesamenwerking of asielaangelegenheden… het gaat over alles.

Wanneer gaat COSI van start?

Bunyan: Het is vorige week pas opgericht. Elke lidstaat vaardigt één hooggeplaatste vertegenwoordiger af van zijn ministerie van Binnenlandse Zaken. Daarnaast worden ook afgevaardigden van EU-agentschappen uitgenodigd zoals Eurojust, Europol en Frontex. Het COSI wordt een heel machtig comité.

Cruciaal is dat de EU zo evolueert van beleidsmaker naar een centrum dat zelf beslist welke operaties worden opgezet tegen uiteenlopende issues, van manifestanten tegen de G8 over Koerdische rebellen tot terrorismeverdachten.

Hoe ziet u de balans tussen veiligheid en vrijheid in de toekomst evolueren? Heeft president Obama een invloed op die verhouding?

Bunyan: Obama heeft veel goede dingen gedaan, maar de hele War On Terror bestaat nog, die is nog niet ontmanteld door Obama. Misschien in de toekomst. Maar verwar het liberale imago van Obama rond tal van thema’s niet met wat er gebeurt op het vlak van veiligheid. Hoe progressief hij op dat vlak zal zijn, dat blijft nog een vraagteken.

Wat Europa betreft, is het echte probleem dat we in de EU niet echt een politieke cultuur hebben –in tegenstelling tot de VS. Daar heb je op het vlak van burgerlijke vrijheden een heel ontwikkeld middenveld, met heel wat budget. Ons middenveld heeft die middelen niet. Onze politieke cultuur is ook niet zo ontwikkeld. Wie in de EU werkt, weet wat er gebeurt. Het publiek echter is niet op de hoogte.

Bedankt voor het gesprek.