Khalo Matabane: "Black power is een grap"

Afrikanen zeggen: ik ben wie ik ben door wie wij allemaal samen zijn. Onze levens zijn onherroepelijk met elkaar verbonden. Zo voel ik me voortdurend. Ik maak films voor de verdrukten van de hele wereld. Van Argentinië over Mozambique en Oost-Europa tot in de goten van de Verenigde Staten. Ik maak films voor wie er niet bij hoort, ook al weigeren of haten ze mijn werk. Ik dwing mezelf ermee door te gaan. Ik haal mijn inspiratie uit de goot, uit de grofste onrechtvaardigheden die ter wereld begaan worden.
***
Conversation on a Sunday Afternoon, de film die dit voorjaar op de festivals getoond wordt, vertelt het verhaal van vluchtelingen en migranten die in Zuid-Afrika belanden. Het is een grotendeels geïmproviseerde prent die ik gemaakt heb omdat het filmen en de hele filmwereld me stilaan de keel begonnen uit te hangen. Er zijn een paar cineasten die de moeite zijn, zoals Lars Von Trier, Jean-Luc Godard, Abderrahmane Sissako uit Mauretanië. Maar voor de rest regeert de verveling.
Films worden technisch steeds beter, maar ze dagen je mentaal niet uit. De wereld wordt steeds complexer, maar filmmakers zijn er niet in geslaagd die complexiteit en de problemen die daarmee samenhangen te vatten in de beeldentaal van de cinema. Voor die uitdaging zijn we aangewezen op de Iraanse cinema, bijvoorbeeld. Die is wel complex en diepgaand, die vertelt ons iets over de wereld waarin we leven.
***
Ik besef natuurlijk wel wat er verwacht wordt van een Afrikaanse cineast: films waarin een vrouw verkracht wordt in Soweto, of een drama over een vrouw die hiv onder de lenden heeft. Of ik zou kunnen terugkeren naar het platteland waar ik opgroeide en iets draaien over de eenvoud van het plattelandsleven, over de dagelijkse gang naar de drinkwaterbron, zoiets. Ik ben er zeker van dat Europeanen ervan zouden houden. Maar ik kan dat niet. Het gevolg is dat ik nergens meer thuishoor. Ik wil echte verhalen vertellen over echte Afrikanen, maar die Afrikanen houden helemaal niet van de films die ik maak. Bij een vorige film, Story of a Beautiful Country, organiseerde ik een aantal gratis voorstellingen met privé-uitnodigingen. Negentig procent van de aanwezigen was blank. Al mijn zwarte vrienden bleven thuis. Voor wie doe ik het dan helemaal? De cinema die ik maak, draait om betrokkenheid, en eenmaal je door deze werkelijkheden geëngageerd raakt, sta je er alleen voor. Dat is het lot, dat moet ik aanvaarden.
***
Toen we aan deze film begonnen, wou ik hem helemaal met zwart geld draaien. Ik wou een beroep doen op mijn gemeenschap, hen de kans geven iets concreets te doen. En zoals meestal stelden ze mij teleur. Het meeste geld voor Conversations kwam van de blanke Zuid-Afrikanen die ik meestal op de korrel neem in mijn films. Niemand nam me ernstig. Het probleem is dat ik zwart ben en toch wil nadenken. Je kan net zo goed een pistool nemen en jezelf neerschieten. Ik meen het. De grote meerderheid van de blanke gemeenschap -in Zuid-Afrika, in Europa, waar je ook bent- moet niets hebben van denkende zwarten. Je zou ervan versteld staan hoe alomtegenwoordig apartheid nog is. Ze bestaat in de zakenwereld, in de omgangsvormen, in de straten en de bars. We spreken wel over black power, maar dat is een grap -of is het om te huilen?
***
Ik ben niet overweldigd door het feit dat ik een zwarte ben in het nieuwe Zuid-Afrika. Ik zwelg niet in de dynamiek die dit land ontwikkelt of behoort te ontwikkelen. Ik voel me niet geprivilegieerd. Ik ben gewoon wie ik ben en ik probeer de dingen te doen waarin ik helemaal geloof. Vandaag zorgt dat voor veel applaus op internationale filmfestivals, maar misschien dooft die vlam wel heel snel uit en zit ik de komende jaren op zwart zaad. Ik laat me dus niet meeslepen door het bijna fanatieke enthousiasme van sommigen, want de prijs die je voor zoveel aandacht moet betalen is erg hoog. Ik vraag me elke dag af: zal ik de film maken die in mijn hoofd zit of doe ik zoals al de anderen? Dans ik met de massa of dans ik alleen, in het midden van de straat, met als gevolg dat de mensen me voor gek bekijken?
***
Ik ben een Afrikaan. Ik ben zwart. Ik groeide op in een familie met een sterk politiek bewustzijn. Mijn grootmoeder vertelde me over de strijd van de Afrikanen tegen het kolonialisme. Ik ben het product van een specifieke historische en culturele ervaring en dat heeft mijn bewustzijn diep getekend. Maar ik hou niet van politieke films waarin de goede boodschap verknoeid wordt omdat ze slecht gemaakt zijn. Want uiteindelijk hou ik te veel van de kunst van het filmmaken. Tsotsi, de Zuid-Afrikaanse film die dit jaar een Oscarnominatie voor beste buitenlandse film kreeg, heeft zijn populariteit wellicht te danken aan het feit dat het verhaal mooi klopt met het neoliberale beleid van de ANC-regering. Het verhaal is simpel: je kan de vreselijkste mens zijn en toch nog verlost worden. Het is een individuele versie van de Zuid-Afrikaanse droom waar de wereld zo graag in gelooft. Iedereen kijkt ernaar en houdt ervan, maar voor wie, zoals ik, met twee voeten in die realiteit staat, is het verdomde shit.
***
Een van de redenen waarom ik Conversations on a Sunday Afternoon gemaakt heb, is dat ik een hele generatie van zwarte kunstenaars wou bewijzen dat het mogelijk is jezelf te zijn. Ik geloof namelijk in de mogelijkheid om je gevoel van integriteit volledig te bewaren en toch te overleven in de meest vervreemdende en vijandige omgeving ter wereld -wat de filmwereld volgens mij is. Het belang van de mondiale competitie die cinema is, ligt in het feit dat iedereen -mijn grootmoeder, mijn moeder, Afrikanen, Latijns-Amerikanen, kortom: iedereen- zich een zelfbeeld creëert op basis van het beeld dat cinema hem of haar biedt. De economie, de politiek, ons hele menselijke bestaan, onze hele twintigste en eenentwintigste eeuw worden vormgegeven door Hollywood. De hedendaagse geschiedenis van de mensheid is geen kwestie van bijbels of fundamentalisme, maar van een reactie op Hollywoodcinema. Onze visie op onszelf, zelfs ons seksleven wordt bepaald door de beelden die Hollywood produceert.
Het Filmfestival Open Doek geeft 50 vrijkaarten weg voor Conversations on a Sunday Afternoon op 27 april om 20.15u in Utopolis Turnhout. Mail naar jan.buelinckx@mo.be