Klimaat en conflict in Afrika

Het primaat van het klimaat wordt vandaag –al dan niet ten onrechte– gebruikt om opnieuw hulp te vragen voor Afrika. Het historische aandeel van het Westen in de opwarming van het klimaat is voor ngo’s en ontwikkelingsorganisaties een handig argument om ons een geweten te schoppen. Niet zelden wordt de opwarming ook aangewend om diplomatieke redenen. ‘Toen Ban Ki-Moon zei dat het conflict in Darfur te maken heeft met het klimaat,’ aldus onderzoeker Jérôme Tubiana, ‘was dat ook om het regime in Khartoem te deculpabiliseren, zodat het geneigd zou zijn te onderhandelen met het Westen’.
klimaatvluchtelingen avant la lettre
Toch is de impact van het klimaat op conflicten in Afrika wel degelijk een feit. Daarover was ook overeenstemming tijdens een recente bijeenkomst van eminente Afrika-kenners in Parijs, een initiatief van het Observatoire de l’Afrique en het Belgische Egmont Instituut. Jérôme Tubiana was een van hen: ‘In de voorbije veertig jaar hebben we in Darfur steeds intensere droogtes gezien, regenval is onvoorspelbaarder geworden en de hoeveelheid neerslag is met zestien tot dertig procent afgenomen.
Migranten die noodgedwongen moesten vertrekken uit de meest onvruchtbare gebieden, kwamen in conflict met de oorspronkelijke bewoners van hun nieuwe thuis. Die conflicten zijn door de regering in Khartoem, vooral vanaf 2003, bewust uitgebuit om de rebellie de kop in te drukken. Maar de ontheemden van toen kan je eigenlijk wel reeds klimaatvluchtelingen avant la lettre noemen.’
klimaathonger
Dat het Afrikaanse continent het hardst getroffen zal worden door de opwarming van het klimaat, staat buiten kijf. Het VN-Klimaatpanel (IPCC) zei het al en een nieuwe studie, zopas verschenen in het prestigieuze vakblad Science, bevestigt dat. Volgens de auteurs Battisti en Naylor zal de helft van de wereldbevolking tegen 2100 –als de landbouw niet wordt aangepast– honger lijden ten gevolge van klimaatswijzigingen.
De landen in de (sub)tropen, tussen 35 graden noorderbreedte en 35 graden zuiderbreedte, zullen het hardst getroffen worden, aldus de wetenschappers. Daar zouden de hoogste temperaturen sinds 1900 tegen eind deze eeuw de minimumtemperaturen worden tijdens het groeiseizoen, wat een ramp betekent voor de meeste gewassen en voor de ondergrond.
zes op tien grootsteden onder water
Adelphi Research ziet de toekomst somber in. In opdracht van het Duitse agentschap voor ontwikkelingssamenwerking bestudeerde het onderzoeksinstituut de mogelijke impact van de klimaatwijzigingen op Afrika. ‘De temperatuursstijgingen in sub-Saharaans Afrika zullen in sommige gevallen vijftig procent  hoger zijn dan in de rest van de wereld. In sommige landen krijgen landbouwers rond 2020 te kampen met een minderopbrengst van vijftig procent en dreigt een inkomensverlies van negentig procent tegen 2100.
Tegen 2025 zijn drie vierde van alle ondervoede mensen op onze planeet Afrikanen.’ De Afrikaanse bevolking zou bovendien toenemen van 900 miljoen (in 2005) tot 2 miljard (in 2050). De vooruitzichten die Dennis Tänzler schetst, zijn bijna apocalyptisch. ‘Zes van de tien grootste steden in sub-Saharaans Afrika liggen dicht bij de zee. In West-Afrika ontwikkelt zich een 500 kilometer lange metropolitan belt , van Accra tot aan de Niger-delta. Die is uiterst kwetsbaar als het niveau van de zeespiegel stijgt.’
politieke beslissing
Maar kunnen we vandaag al spreken van “klimaatoorlogen” –gewapende conflicten die bovenal te verklaren zijn door de opwarming van onze planeet? Niet zo volgens Daniel Compagnon, als Afrika-specialist verbonden aan het onderzoeksinstituut Sciences Po Bordeaux. ‘Hoeveel van de huidige conflicten zijn echte oorlogen en geen politieke crises, misschien met wapengekletter, maar niet in verhouding met wat we nu al decennialang in Congo meemaken? En hoeveel zijn echt toe te schrijven aan het klimaat?
De honger in Zimbabwe heeft alles te maken met een politieke beslissing van Mugabe om de door blanken gedomineerde commerciële landbouw kapot te maken. In Kenia is de landkwestie ook politiek.’ In Soedan is migratie slechts één element in de strijd tussen noordelijke milities en mensen uit het zuiden van Darfur. ‘Politieke rivaliteiten, de verdeling van de olierijkdommen, Khartoems poging om de periferie onder controle te houden, het vredesakkoord met de Sudan People’s Liberation Army en de strijd om zuidelijke onafhankelijkheid zijn belangrijkere redenen voor het huidige conflict. Klimaatopwarming en onderontwikkeling creëren de context, maar zijn niet de enige oorzaak.’
dertig jaar achter
Compagnon betwist dat er in Afrika vandaag ook maar één ernstig gewapend conflict veroorzaakt is door het milieu. ‘Wel wordt global warming handig als excuus gebruikt, om het bijvoorbeeld niet te moeten hebben over de voorbije mislukkingen van de internationale ontwikkelingssamenwerking, of over het slechte bestuur in heel wat landen.’
Gilles Hirzel, de voormalige vertegenwoordiger van de VN-Voedsel en Landbouworganisatie in Frankrijk en nu lid van de Alliance Internationale contre la Faim, beaamt dat. ‘Het voedseltekort bijvoorbeeld, heeft meer te maken met economische en politieke oorzaken dan met het klimaat, totnogtoe althans. Vandaag is het productiviteitsverschil tussen een Malinees met zijn schoffel en een gemechaniseerde boer uit Amerika 1 op 2000. Afrika heeft dertig jaar vertraging opgelopen, zowel wat landbouw, bosbouw en vis betreft als de wegen om de producten te vervoeren en te commercialiseren.’
Afrika is bij gebrek aan geld, goed bestuur en een weinig veerkrachtige landbouw inderdaad niet gewapend om er ook nog eens een grillig klimaat bij te nemen.‘De vraag is eigenlijk niet of het klimaat conflict veroorzaakt’, besluit Jean-Christophe Hoste van het Egmont-instituut, ‘maar eerder welke invloed klimaatverandering heeft op reeds bestaande problemen zoals conflicten over natuurlijke rijkdommen, verlies van land, grensgeschillen, migratie, fragiele staten, problemen rond energiebevoorrading en internationaal beleid inzake het Afrikaanse continent.’ De meeste experts laten trouwens de kip en het ei achterwege en noemen het klimaat vandaag een ‘threat-multiplier’. Afwachten hoe bedreigend die klimaatfactor zal worden in de komende decennia.
‘Klimaatopwarming en onderontwikkeling creëren de context, maar zijn niet de enige oorzaak van conflicten’