Kunst als spiegel van de globalisering

Toen prof. Arnold Bode, de founding father van het Documentaconcept, in 1955 zijn eerste Documenta in elkaar knutselde, was Duitsland nog flink zijn wonden aan het likken van de verloren oorlog.
Dat Arnold Bode met de Documenta uitpakte, hoefde niet te verbazen. Als kunstenaar en docent aan de kunstacademie van Kassel had hij het nazisme van in het prille begin in het diepst van zijn hart verafschuwd. En dat dat in Kassel gebeurde, was al evenmin toeval: de stad had heel zwaar geleden onder het oorlogsgeweld. Alleen de majestueuze orangerie in het Auepark en het Friedericianum, het hart van de Documenta en tevens het oudste kunstmuseum van Europa, werden minutieus heropgebouwd. Van de kerk getuigt de ruïne tot op vandaag van het pijnlijke verleden en de rest van het stadscentrum werd herbouwd, in de kille, onpersoonlijke stijl die in de jaren vijftig van de vorige eeuw opgeld maakte. Bovendien ligt Kassel op een steenworp van de voormalige inter-Duitse grens met de DDR. Zeg maar: het IJzeren Gordijn. Als symbool kan dat tellen.

Vrijheid-blijheid
De eerste Documenta stond bijgevolg symbool voor een nieuwe periode, voor de herwonnen democratie, Arnold Bode wilde zo snel mogelijk opnieuw aansluiten bij alle goede dingen van voor de oorlog. Of met andere woorden: de Documenta had zijn wortels in de maatschappelijke en politieke realiteit.
Toen de Vlaamse Jan Hoet tien jaar geleden de artistieke leiding kreeg over de 9de Documenta, was dat niet anders. Het was 1992, de Berlijnse Muur was al weg, de DDR had in 1990 opgehouden te bestaan en eind 1991 was ook de Sovjet-Unie ‘gevallen’. De Koude Oorlog was voorbij, de vrije wereld – lees: de vrijemarkteconomie – had getriomfeerd. En dat vertaalde zich ook in de Documenta. Jan Hoet pakte uit met een vrijheid-blijheidconcept.
“Wie kon”, vroeg Jan Hoet zich af, “in 1990 met een zuiver geweten een concept uitdenken voor een tentoonstelling die in 1992 de vinger aan de pols van haar tijd moest houden? Onmogelijk”, zei Hoet, “in een tijd waarin vandaag het IJzeren Gordijn verdwijnt en morgen de Sovjet-Unie. Hoe kon men zelfs nog stellen wat kunst is, als kunstenaars zich in die wisselende omstandigheden moeten blijven verplaatsen om goede kunst te blijven maken, zichzelf voortdurend moeten herdenken, nieuwe posities en contexten moeten zoeken.”
Dat ‘concept’ bracht termen als displacement en dislocation naar boven. Het feit dat elk voorwerp thuishoort in een bepaalde context. En wanneer je dat uit die context haalt, is het … kunst.

Naar de maan
Hoet zocht de zin, de functie en de betekenis van het onbekende in de maatschappij. Had hij dan helemaal geen oog voor wat er in de rest van de wereld gebeurde? Had hij geen oog voor de wereld die in snel tempo één aan het worden was? Jawel, meer zelfs dan zijn voorgangers. Want Hoet was de allereerste kunstlerische Leiter die in zijn selectie behoorlijk wat niet-westerse kunstenaars opnam. Video uit Azië, een Japanner die een houten stad en een Duitse Afrikaan die een houten toren bouwde … En natuurlijk Ousmane Sow, de Senegalees met zijn monumentale beelden van worstelaars. Al haastte Hoet zich om te zeggen dat zijn Documenta allesbehalve multicultureel was. Dé blikvanger van Hoets Documenta was bijgevolg het werk van een Amerikaan – Jonathan Borofsky. Man walking to the sky – een man die op een paal de lucht in liep. Of samengevat: Jan Hoet liep alle kanten op, en de man van Borofsky wilde zelfs naar de maan …

Politics
Dat ze alle kanten uitliep, kon je van Hoets opvolgster niet zeggen. Want de Parijse Cathérine David wist in 1997 heel goed wat ze wilde. Ze zou de politieke toer op gaan, ze wilde confronteren.
Op het omslag van haar monumentale catalogus vinden we naast Politics-Poleitics – het centrale gegeven an de tiende Documenta – woorden als Nationalstaat, Weltkapitalisme, Flexibilisierung, Kapital, Exotismus, Kolonialismus, tiers monde, border, democracy, hegemony, … Het enige woord dat je er niet op vindt, is glo-ba-lisering. Maar daarover ging die Documenta wél. De cataloog was overigens geen klassiek boekwerk. Hij ging niet echt over wat er op de tentoonstelling te zien was, en een overzicht van de aanwezige kunstwerken gaf hij nog veel minder. Misschien was het gewoon zo dat je de catalogus moest lezen om de Documenta te begrijpen. En om de catalogus te begrijpen, moest je heel veel moed, concentratie, geduld, doorzettingsvermogen en een stevige dosis intelligentie en wereldkennis bezitten. Want Catherine David wou je aan het denken zetten, gaf je een aantal elementen waarmee je zelf kon puzzelen. Dat was haar manier om het complexe en onvoorspelbare van onze tijdsgeest te verwoorden.

Mondialisering
Jan Hoet vond in 1992 dat de volgende Documenta door een vrouw moest worden geleid, voor theatermaker Heiner Müller moest het een Afrikaan worden. Het was dus het Gentse orakel dat gelijk kreeg. Maar met enige vertraging kreeg ook Müller gelijk, want de elfde Documenta staat onder de leiding van een (Amerikaanse) Afri-kaan. En waar Cathérine David het globaliseringsthema de Documenta binnenloodste, zo brengt dichter-kunstcriticus-tentoonstellingsmaker Okwui Enwezor dat thema in de praktijk. Of zo laat de deelnemerslijst alvast vermoeden.
De selectie van Enwezor illustreert inderdaad de trend naar mondialisering die de beeldende kunst sinds een tiental jaren overheerst. Op geen enkele Documenta waren alle continenten zo ruim vertegenwoordigd. Van de 118 deelnemers komt één derde uit het ‘Zuiden’. Een derde, dat is inderdaad veel. Maar het blijft nog steeds een minderheid. Voor een curator met Afrikaanse roots mag dat toch verbazen. Of had Jan Hoet tien jaar geleden dan toch gelijk als hij stelde dat hedendaagse Afrikaanse kunst doorgaans niet voldoende vernieuwend is, dat ze te direct is en dus te weinig vragen op-roept, te weinig verwondering wekt?

Globale visie
Met de Iraanse fotograaf en videokunstenaar Shirin Neshat, een stevige delegatie Afri-kaanse kunstenaars, waaronder het zeer vernieuwende kunstenaarscollectief Huit Fa-cet-tes uit Senegal, de Israëlische filmmaker Eyal Sivan (die onder andere ‘The Specialist’, over Adolf Eich-man en ‘Itsembatsemba: Rwanda One Genocide Later’ maakte), de Amerikaanse hoogleraar filosofie en conceptueel kunstenaar Adrian Piper die in zijn werk focust op racisme en vreemdelingenhaat … mogen we niettemin het allerbeste vermoeden. Het weekblad ‘Time’ twijfelt daar alvast niet langer aan. Boven een Documentastukje in de recente Summer Culture 2002-editie bloklettert de redactie alvast ‘Global Vision’.
En de voorbereiding van Enwezor belooft alvast veel goeds. In alle hoeken van de wereld organiseerde hij discussies, op het Internet bouwde hij een aantal platforms uit en vervolgens stelde hij zeer zorgvuldig zijn deelnemerslijst samen. Met andere woorden: Enwezor heeft zijn Documenta met een stevig concept onderbouwd. Om te weten of de elfde editie ook echt de eerste geglobaliseerde Documenta wordt, moeten we dus nog even wachten. En om te weten of die globaliseringsaanpak ook de confrontatie tussen de verschillende werelddelen en hun culturen in zich draagt, neem je best zelf een kijkje in Kassel. Voor een stevig voorproefje kunt u alvast terecht op www.documenta.de.