Latijns-Amerika: De groeipijnen van de democratie

Een president de laan uitsturen, is één ding. Een politiek systeem veranderen, een ander. Tot dat inzicht kwam de brede volksbeweging in Ecuador kort nadat ze in januari 2000 Jamil Mahuad tot aftreden had gedwongen. Het was de tweede president in enkele jaren tijd die dit lot te beurt viel. Een echt alternatief lag er niet klaar, Mahuad werd gewoon vervangen door zijn vice-president en alles bleef bij het oude. Toch herhaalde het scenario zich in april van dit jaar. Ditmaal was het niet de indiaanse beweging, maar de rijkere middenklasse van de hoofdstad die president Lucio Gutierrez aan de deur zette. Corruptie en wanbeheer, en vooral gesjoemel in het Hooggerechtshof maakten de man niet langer aanvaardbaar.
Spannender was het vertrek van de Boliviaanse president Carlos Mesa in juni. Na twintig maanden regeren gaf die er zelf de brui aan. Aanhoudende conflicten rond de exploitatie van Bolivia’s gigantische gasvoorraden hadden het land in een impasse gebracht. Ook zijn voorganger, Sanchez de Losada, was uitgejouwd weggevlucht in oktober 2003, in volle gasoorlog. In Peru ziet het er naar uit dat president Toledo voorlopig wel zijn termijn -die loopt tot volgend jaar- zal uitdoen, al heeft zijn positie meer dan eens gewankeld. Toledo is Alberto Fujimori opgevolgd toen die, gehuld in een gigantisch corruptieschandaal, in 2000 de wijk nam naar Japan.

De Andes, de zieke onderbuik van Latijns-Amerika

Vijf democratisch verkozen presidenten moesten tussen 2000 en 2005 in de Andes de baan ruimen onder druk van een misnoegde menigte. Al zagen we hetzelfde gebeuren in Argentinië (december 2001) en in Haïti (februari 2004), toch is vooral de Andes vandaag de zieke onderbuik van Latijns-Amerika, vindt Michiel Baud, onderzoeker aan het Latijns-Amerika-instituut in Amsterdam.’Enkele jaren geleden zag het er naar uit dat de indiaanse beweging in Ecuador voor een reëel alternatief zou zorgen, maar dat proces is op de klippen gelopen.
Etniciteit heeft zijn intrede gedaan in de politiek als een heel belangrijke factor, maar biedt niet het ideale platform voor nationale politiek. Ook indiaanse bewegingen willen eten en huisvesting.’ Precies om die reden ziet Baud wel wat in de MAS-beweging van Evo Morales in Bolivia. ‘De crisis in Bolivia wordt vaak gezien als het failliet van de democratie, maar ik zie het eerder als een onderdeel van het democratisch proces. Precies de MAS, die ook het meeste aanhang heeft en een eerder gematigde positie inneemt, is de enige beweging die de idee van Bolivia als natie blijft ondersteunen. Morales ontwikkelt zeker een indiaans discours, maar in de praktijk houdt hij de deur open om een sociale beweging te creëren.’

De revolutie van het zwarte goud

Hét icoon van sociale verandering in Latijns-Amerika is vandaag Hugo Chavez, president van het olierijke Venezuela. En peetvader van Evo Morales, wordt wel eens gezegd. Geïnspireerd door de verlichte onafhankelijkheidsstrijder Simon Bolivar, bouwt hij stap voor stap en met de onvoorwaardelijke steun van het leger aan zijn Bolivariaanse revolutie. De brandstof van die revolutie is Venezuela’s onuitputtelijke olievoorraad: het land is de vierde grootste producent ter wereld. Decennialang kwamen de opbrengsten daarvan terecht in de zakken van de rijke elite, maar Chavez heeft die stroom gekeerd, wat hem tot een held maakt voor de armen van zijn land.
In ruil voor goedkope petroleumleveringen aan Cuba, zetten Cubaanse dokters op het Venezolaanse platteland gezondheidsprojecten op. Het analfabetisme wordt bestreden, landhervormingen moeten de scheve verhoudingen in het grondbezit rechttrekken en de productiviteit op het land opdrijven. Met de buurlanden in het oosten richtte Chavez PetroCaribe op, met die in het westen PetroAndina, met die in het zuiden Petrosur, hetzij voor samenwerking in petroleuminfrastructuur, hetzij voor het afsluiten van voordelige contracten.
Zelfs aan de armen in de VS wil Chavez goedkope benzine en stookolie leveren. Met het petroleumgeld stichtte Chavez Telesur, een tv-zender die zou moeten uitgroeien tot de CNN van het Zuiden. Op het ogenblik behoudt Venezuela het meerderheidsaandeel in de zender, die verder gerealiseerd wordt door Argentinië, Uruguay en Cuba. Met het petrogeld kocht Chavez 538 miljoen dollar Argentijnse schuld over en deed zo’n aanbod ook aan Ecuador, dat daar echter niet op in ging.
Is de Bolivariaanse revolutie met zijn participatieve democratie en pro-armenbeleid dan het alternatief voor Latijns-Amerika? Baud is argwanend en typeert Chavez’ bewind als puur populistisch: ‘Tal van Latijns-Amerikaanse landen zouden een voorbeeld kunnen nemen aan wat Chavez doet. Maar de echte sociale problemen worden niet opgelost en de polarisatie tussen arm en rijk, tussen blank en donker, tussen de elite en het volk stijgt. Chavez laat zich bijzonder weinig gelegen aan democratische gebruiken en instituties, aan het zoeken naar compromissen met andersgezinden. Het parlement is een Chavez-marionet en op dit ogenblik is er geen enkele instantie meer die de president controleert of afremt.’
Volgens Baud is Chavez eerder vergelijkbaar met de vroegere caudillo van Argentinië, Juan Peron. Hij was dé grote sociale hervormer, zolang hij zijn sociale programma’s kon betalen. Daarna werd hij politiek uiterst labiel, wat uiteindelijk tot een grote polarisatie in Argentinië geleid heeft en de weg effende voor de dictatuur.
Dan gelooft Michiel Baud veel meer in mensen als de Braziliaanse president Lula, ook al ligt die momenteel zwaar onder vuur wegens omkoopschandelen van zijn partij. ‘Lula is een staatsman, iemand die geleidelijk aan zijn macht heeft opgebouwd en doorgegroeid is tot aan het presidentschap. Hij heeft een sterk politiek apparaat opgebouwd en heeft geleerd te onderhandelen met diverse meningen en groeperingen. Eerder dan een breuk te forceren met het establishment, zoekt hij de steun ervan.’
Vernieuwend en hoopgevend is volgens Baud Lula’s internationale beleid. Zijn contacten met China, India en Zuid-Afrika zijn volgens hem kiemen van een nieuwe beweging van Ongebonden Landen. Dit proces kan nu door Latijns-Amerika worden aangezet, omdat de VS hun handen vol hebben met Irak.

De polarisering voorbij

Tussen nu en eind volgend jaar houden maar liefst elf Latijns-Amerikaanse landen presidentsverkiezingen, waaronder zwaargewichten als Mexico, Brazilië, Chili, Venezuela en Colombia, maar ook de Andeslanden Bolivia, Ecuador en Peru. ‘Ik ben niet pessimistisch over Latijns-Amerika’, zegt Baud. ‘Ik zie een voorzichtige consolidatie van de democratie: linkse partijen met een compromisprogramma maken veel kans om verkozen te worden. Het oude establishment is zijn geloofwaardigheid kwijt en moet privileges afstaan, maar ook radicaal links heeft veel van zijn pluimen verloren. Stilaan groeien de landen van Latijns-Amerika tot meer stabiliteit en meer democratie. Behalve de Andes, die regio heeft blijkbaar nog een eigen weg te gaan.’
Vrijwel alle economische indicatoren voor Latijns-Amerika toonden dat 2004 een recordjaar was voor het continent. Van 2003 tot 2006 zal het bruto binnenlands product per inwoner met 10 procent stijgen. Dé grote uitdaging voor de te verkiezen regeringen bestaat erin dat economische herstel om te zetten in meer sociale gelijkheid, want Latijns-Amerika is nog steeds het continent van de grootste sociale tegenstellingen.