Leonardo Boff: de culturele omwenteling

De wereld globaliseert: de economie, de politiek, culturele stromingen. ‘Ook op spiritueel vlak gaat de mensheid een nieuwe richting uit’, stelt de Braziliaanse theoloog Leonardo Boff. Recente ontwikkelingen op wetenschappelijk vlak hebben het gangbare scheppingsverhaal onderuit gehaald. Het nieuwe grondinzicht is dat energie en materie één en hetzelfde zijn, en dat alles met alles verbonden is. Dat wekt een nieuw religieus besef op, een besef van gezamenlijke verbondenheid met een onderliggende oerkracht. Leonardo Boff vertrekt van dat inzicht om ook sociaal onrecht te bestrijden.
Lange tijd is het stil geweest rond Leonardo Boff. Het Vaticaan wilde het zo. Tot tweemaal toe kreeg de gewezen franciscaanse monnik en gerenomeerd bevrijdingstheoloog spreekverbod. Een niet te stuiten werkijver en een sprankelende geesteskracht hebben Boff door de crisis geloodst die de progressieve Latijns-Amerikaanse kerk in de jaren tachtig en negentig doormaakte. Het hele geworstel heeft van hem een nieuw mens gemaakt. Het samenleven met Marcia, zijn vrouw, heeft die evolutie mee vorm gegeven. ‘Na een lang celibatair bestaan heeft zij zowel op menselijk als op religieus vlak grote veranderingen teweeggebracht in mijn leven’, zegt Boff. ‘Vergeleken met tien jaar geleden is ook de atmosfeer veranderd. De wereld ligt open en de vragen die ik behandel, zijn, meer dan vroeger, verbonden met het alledaagse leven.’ Toch is de theologie die Boff uit zijn nieuwe inzichten ontwikkelt, allesbehalve alledaags. Het is een poging om, met heel de bagage van de moderne wetenschap en de veranderde maatschappelijke context, een weg te wijzen naar de grond van alle bestaan, de zin van het beperkte leven dat ons gegeven is. Tot op vandaag is Boff in Brazilië één van de meest inspirerende figuren, niet alleen voor de basisgemeenschappen, maar ook voor de sociaal-politieke organisaties en, hoe langer hoe meer, voor de ecologische beweging.

EEN PLANETAIR BEWUSTZIJN

Het welzijn van de aarde en dat van de mensheid zijn vandaag intrinsiek met elkaar verbonden. Dat is het uitgangspunt voor Boffs nieuwe theologie. De moderniteit stoot vandaag op haar grenzen. Technologische ontwikkelingen hebben de mensheid zo ver gebracht, dat ze in staat is zichzelf te vernietigen. In zijn recente boek Etica da Vida stelt Boff: ‘We worden we vandaag allemaal bedreigd, door het arsenaal van chemische en biologische wapens, maar ook door het agressief omgaan met de ecosystemen, waardoor het overleven van de planeet zelf op het spel gezet wordt. Dit keer zal er geen Ark van Noë zijn om een kleine elite redden. Ofwel overleven we samen, de biosfeer en de mensheid, ofwel gaan we samen ten onder.’

Boff is allesbehalve een doemdenker. Zijn stelling past in zijn afrekening met het dualistische denken waarop de moderne wetenschap is gebouwd. ‘We hebben de aarde altijd gezien als een levenloos iets, dode materie waarop leven groeit, in plaats van een levend organisme dat zelf de grond is van alle leven.’ Wij zijn zelf deel van de aarde, stelt Boff. ‘De mensheid is dat moment in de evolutie waarop de aarde tot bewustzijn komt, liefheeft, communiceert, tot een besef van vrijheid en verantwoordelijkheid komt.’ Deze kijk rekent af met het streng antropocentrische denken dat de mens als middelpunt ziet. ‘We kunnen niet langer doorgaan met ons boven alles en boven de anderen te stellen’, vindt Boff. ‘We moeten ons op gelijke voet stellen met de andere medemens maar ook met de andere elementen van de kosmos, in een houding van wederzijds respect. Ontwikkeling en ontplooiing moeten we zien in samenhang met, en niet ten koste van de natuur.’ Voor Boff leidt dit nieuwe inzicht tot een planetair bewustzijn, waaruit ook een nieuwe spiritualiteit groeit. ‘Eén van de grootste culturele transformaties die de mensheid in de eenentwintigste eeuw zal doormaken, is de omwenteling op spiritueel vlak.’

DE MAN AAN DE KNOPPEN

Hoe vinden we een weg om die nieuwe spiritualiteit te vatten en te oriënteren? Met die vragen is Boff de jongste tijd intens begaan. De wegen die de theoloog daarbij bewandelt, lopen helemaal in het spoor van de recente evoluties op wetenschappelijk gebied. De kwantumfysica, de biologie, in combinatie met de thermodynamica, en de transpersonele psychologie, hebben zo’n revolutionaire inzichten bijgebracht, stelt Boff, dat we onze kosmologie moeten herzien. We zijn toe aan een nieuw wereldbeeld en een nieuw scheppingsverhaal. De klassieke kosmologie, gefundeerd op de inzichten van Newton, Copernicus en Galilei, zag de wereld als een grote machine en God als de man aan de knoppen. De kwantumfysica heeft dat beeld aan diggelen geslagen. Vandaag ziet men de aarde en heel het kosmische universum als een complex netwerk van energie en materie, waarin ontelbare deeltjes samen dansen. De kosmos is een geheel waarin alle deeltjes participeren in het geheel, en waarbij elk deeltje afhankelijk is van het grote geheel, wat met een moeilijk woord de inter-retro-relatie genoemd wordt. Alles is in alles aanwezig, is constant in beweging, en evolueert naar een steeds grotere complexiteit, stelt de postmoderne evolutietheorie. Ook bij de kwantumfysici roept dit de vraag op naar de ultieme orde die daar achter ligt en die richting geeft aan die beweging. Bij die vraag stopt echter de wetenschap. Max Planck, de geleerde die de definitie van kwantumfysica bepaalde, zegt hierover: ‘De wetenschap kan het onderliggende mysterie van de natuur niet oplossen, omdat wij zelf deel uitmaken van die natuur en dus ook van het mysterie dat we willen onthullen.’ Ook wetenschappers als Einstein, Bohm, Hawking en anderen raken vervuld van een diep gevoel van verwondering en respect, maar hebben geen antwoord. De stilte van de wetenschap heeft op dit vlak niet het laatste woord, vindt Boff. Dat laatste woord komt van een ander domein van het menselijke weten: het spirituele en het religieuze. In die dimensie wordt kennis niet opgebouwd door afstand te nemen, door op te splitsten en alle deeltjes te onthullen. Kennis op spiritueel vlak ontstaat op basis van ervaring, van een beleving van liefde en betrokkenheid, van een gevoel van participatie, van opgenomen te zijn in het geheel.

OPEN STAAN VOOR AL WAT LEVEN GEEFT

Het is eigen aan de menselijke geest, aan zijn espiritu, zich vragen te stellen over dat ultieme beginpunt. Over de zin van ons leven in het geheel van het universum. Over de oerkracht die alles in beweging zet en die sommigen God noemen. Voor die spirituele dimensie ziet Boff vandaag een vernieuwde aandacht groeien, maar niet binnen de bestaande religieuze tradities. ‘Meer dan naar religie’, zo is de ervaring van Boff, ‘zijn mensen vandaag op zoek naar spiritualiteit.’ Wat is het verschil? ‘Religie is de neerslag van een ervaring van God, in een bepaalde leer, moraal, rituelen, religieuze macht. Spiritualiteit zoekt naar een persoonlijke ervaring van God of het goddelijke, en heeft geen behoefte aan machtsinstituties.’ Die ervaring van het goddelijke omschrijft Boff als ‘een allesomvattende ervaring, die ons doet beseffen dat alles één geheel is, doordrongen van betekenis’. ‘Spiritualiteit’, zegt Boff, ‘is de houding die het leven in het centrum plaatst en niet de mens. Een houding die het leven verdedigt en stimuleert, die ingaat tegen mechanismen die het leven willen fnuiken, inbinden of doden.’ Het tegengestelde van spiritualiteit is niet het lichaam en de materie, maar de dood en elk systeem dat dood zaait: biologische, sociale of existentiële dood. Je spiritualiteit voeden, wil zeggen je openstellen voor alles wat leven brengt. Spiritualiteit doet ons scheidingsmuren overstijgen en de totaliteit omvatten. Ze laat ons verder kijken dan de grauwe realiteit en de soms brutale, harde vormen die deze aanneemt. Echte spiritualiteit vertrekt niet van macht maar van onbaatzuchtigheid, vanuit een inclusieve relatie, vanuit een gevoel van gemeenschappelijkheid, een gevoel tot een groter kosmisch organisme te behoren.

In de context van onze huidige samenleving en met de gevoeligheden die er vandaag leven, ziet Boff in het ecologische gedachtegoed, in de brede betekenis van het woord, ruimte voor de ervaring van het goddelijke, voor dat besef van het mysterie van het leven dat alles doordringt en alles in beweging brengt. De ecologie vertrekt van de nieuwe wetenschappelijke inzichten, en legt de basis voor een nieuw ankerpunt van waaruit het menselijk handelen en denken moet vertrekken. Het ecologische denken stimuleert de zoektocht naar een nieuwe alliantie van de mens met de werkelijkheid die hem omringt, zowel in zijn relatie met de medemens, als met de aarde en met de kosmos, vindt Boff. Al haast Boff zich eraan toe te voegen dat dit slechts één toegangsweg tot de ervaring van het goddelijke is. Het is de illusie van het Westen, en met name van de christelijke kerk, dat er slechts één weg is naar de openbaring en naar de redding.

HET EINDE VAN DESCARTES

Een nieuwe spiritualiteit wordt maar krachtig als ze ook nieuwe vormen van solidariteit voortbrengt. ‘Het proces van globalisering en het groeiende planetaire bewustzijn vragen de ontwikkeling van een nieuw denkkader voor een nieuwe beschaving’, stelt Boff. We moeten een nieuw soort relaties aangaan met de miljarden mensen die van het huidige ontwikkelingsmodel uitgesloten worden, maar ook met de natuur. We moeten nieuwe vormen van produceren en consumeren, van opvoeden en politiek bedrijven bedenken. Boff spreekt in die zin over een nieuw sociaal pact dat aangegaan moet worden met de mensheid en met de kosmos. Wetenschap, kennis, economie en politiek moeten in dienst gesteld worden van een ecologisch en een sociaal herstel. Om ons daarbij te inspireren, moeten we af van leermeesters als Descartes (‘de mens is heer en meester over de schepping’) of Francis Bacon (‘weten is kunnen’). Boff: ‘We moeten inspiratie zoeken bij mensen die op een zachtere manier omgaan met de omringende kosmos, mensen als Franciscus van Assisië, Teilhard de Chardin of Mahatma Gandhi.’

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Latijns-Amerika & ecologie
    Alma De Walsche schrijft over ecologische thema’s, van klimaat- en energiebeleid, over landbouw- en voedsel tot transitie-initiatieven en baanbrekers. Ze volgt al enkele decennia Latijns-Amerika, met een speciale focus op de Andeslanden.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.