Liefde voor parasieten

Voor de goede orde: evolutiebiologen adoreren geen parasieten, wel betreft het een platonische vorm van respect. Wie met enige wetenschappelijke afstand en bagage kijkt, ziet immers dingen die jan-met-of-zonder-pet helaas mist. Banale parasieten krijgen dan de flair van meesterlijke strategen. De lintworm als ultieme stratego-speler.

Maar er is meer. Het leven op aarde zou er compleet anders uitzien zonder parasieten. Dat geldt ook voor uw eigen leven, uw intiem leven incluis. Ziektekiemen en andere belagers betekenen voor lijf en leden een permanente zorg. Uw lichaam is geen vrijhandelszone. Grenzen en toegangen worden streng bewaakt. Maar de parasiet tracht die te omzeilen. Dit spel van actie en reactie leidt wel vaker tot een biologische wapenwedloop tussen parasiet en gastheer. Ook uw warme lijf zit permanent met een koude oorlog opgescheept.

De X-files van uw achtertuin

Sommige parasieten lukken er in om in de cockpit van een gastheer de controle over te nemen. Het slachtoffer danst dan helemaal naar de pijpen van zijn parasiet.

Een schimmel doet een besmette sprinkhaan op het gepaste moment hoog in de vegetatie kruipen. Dan barst die open en verspreiden de sporen van de parasiet zich. Het lijfje blijft als een wegwerpproduct aan de hoge halm bengelen. De biologie van uw achtertuin vormt een rijke voedingsbodem voor horrorscenaristen.

Man als doodlopend straatje

Sommige parasieten zijn ronduit seksistisch. Ze hebben letterlijk een hekel aan hun gastheer. Een gastvrouw vinden ze wel erg te pruimen.

Bij insecten zijn er bacteriën die erg ver gaan in deze discriminatie. Omdat ze vanuit een besmet moederlichaam meereizen met de eieren, kunnen ze niets aanvangen met mannen. Mannen leggen tot nader order geen eieren. Mannen zijn voor deze parasiet een doodlopend straatje. Als volleerde überfeministe, maakt de bacterie dan ook korte metten met eieren die zich tot mannen ontwikkelen. Mannen worden dan een schaars goed. The winner takes it all.

Een blauwtje oplopen

Bij parasieten denkt u spontaan aan ziektekiemen, bacteriën, lintwormen, aarsmaden en andere vetzakken. Maar vergis u niet. Moeder natuur kan ook leep te werk gaan wanneer ze haar wolven als schaapjes uitdost. Zelfs frivole vlinders hebben onvervalste parasieten in hun rangen.

De truc van het Trojaanse paard verbleekt bij de aanpak van een vlindertje dat onschuldig naar zijn favoriete bloem werd genoemd, het Gentiaanblauwtje. In zijn prille jeugd laat hij zich als rups adopteren en verzorgen door mieren. Een malse rups zou voor mieren een heerlijke snack moeten zijn, maar verblind door de geur en toon van het perfecte bedrog omarmen de mieren hun ergste nachtmerrie. Hij wordt gevoed, gepamperd, gelikt alsof het een eigen mierenpupil was.

Als de mieren een blauwtje oplopen, gaat het eigen broed er aan. Wie als parasiet niet de kunst van de verleiding en misleiding in de vingertoppen heeft, bakt er niets van.

De rennende Rode Koningin

Parasiet spelen is dus koek voor gevorderden. Gastheren zijn op hun hoede. Het is een complex schaakspel van zet en tegenzet. Dat levert uitermate spannende verhalen op die nog te vaak opgesloten zitten in de schuilkelders van de vakbladen, veilig afgeschermd met lastig jargon. Wie toch tot in deze catacomben geraakt, ontmoet… de Rode Koningin. Toegegeven, biologen hebben haar ontleend uit “Alice in Wonderland”.

Op een bepaald ogenblik moeten de Rode Koningin en Alice heel hard rennen, maar Alice merkt dat ze geen centimeter opschieten. “We moeten rennen om ter plaatse te blijven”, weet de Koningin. Deze metafoor vat de evolutionaire strijd sprekend samen. De parasiet verandert de gastheer; de gastheer verandert de parasiet. Wie niet langer rent, is de klos.

Seks tegen parasieten

Vraagt u zich, net als evolutiebiologen, ook wel eens af waarom onze voortplanting nu per se via de omslachtige weg van seks moet gebeuren? Wat is er mis met maagdelijke voortplanting? Welke idioot is er met het plan afgekomen om bij iedere generatie de fraaie eigenschappen van een uitverkoren familie te mengen met die van een andere club? Waarom moet een ‘winning team’ permanent van samenstelling veranderen?

Inderdaad, met dank aan parasieten! Het door elkaar klutsen van eigenschappen is een ultieme zet in het schaakspel tegen ziektekiemen en parasieten. Geen wonder dat seksuele voorplanting erg populair is onder wilde, en minder wilde, beesten.

Bladluizen pakken dit handig aan. Wanneer alles rozengeur en maneschijn is, denken de bladluisdames niet aan seks. Alleen wanneer de boel om zeep dreigt te gaan, deugt maagdelijke voortplanting niet langer. Dan wordt het tijd om nieuwe combinaties uit te proberen. Seks met mannen dus. In nood kent men zijn vrienden.

Bittere pil

Wie of wat we zijn, kreeg doorheen de evolutie mee vorm door het “samen rennen” met of tegen parasieten. Ons immuunsysteem is daar het bijzondere resultaat van. Maar nu beschikt de mensheid over wapens van een ander kaliber. Antibiotica en andere medicijnen voor mens en vee, ontsmettingsmiddelen allerlei en haast vacuüm getrokken woonkamers veranderen de spelregels grondig. Vanuit een klassiek medisch perspectief boekten we een forse vooruitgang.

De evolutiebioloog ziet echter ook de keerzijde van de medaille. Want een veldslag winnen, is nog geen oorlog winnen. Resistente parasieten, met de ziekenhuisbacterie op kop, zijn vraagstukken die met kennis van evolutiebiologie aangepakt dienen te worden. Zowel artsen als beleidsmakers hebben echter maar zelden kaas gegeten van dit levensspel van actie en reactie.

Wormloos lijf

Dat we ook heel wat milde parasieten uit ons lijf en onze omgeving hebben verbannen, blijkt nog andere neveneffecten te hebben. Ons immuunsysteem raakt werkloos en begint zich te vervelen als doorgewinterde hangjongeren. En dan doe je dingen, die je niet hoort te doen.

De opgang van allergieën – het reageren van uw verdedigingslinies tegen vijanden die geen vijanden zijn – en auto-immuunziekten blijken hiermee samen te hangen. Ons immuunsysteem komt vooral goed op dreef wanneer het kan strijden tegen parasitaire wormen. De Amerikaanse biologe Marlene Zuk legt dat helder uit in haar boek Riddled with Life.

In regio’s waar mensen nog steeds besmet zijn met wormen vormen allergieën geen probleem. Patiënten met immuniteitsgebonden darmziekten zagen hun klachten fors verminderen als ze een pil vol milde wormen te slikken kregen. Beter in vorm, met de juiste worm… Of hoe parasieten niet alleen vijanden kunnen zijn.

Waar het leven bruist, zijn parasieten kind aan huis. Wie parasieten helemaal wil verbannen, ziet het juk der lastpakken veranderen in een boemerang. Evolutie in actie!

Hans Van Dyck is professor gedragsecologie en natuurbehoud aan het Earth and Life Institute van de UCL (Louvain-la-Neuve).