Malta, in de frontlinie van het Europese asielsysteem

Verborgen achter Malta’s luchthaven in het centrum van het land ligt het gesloten detentiecentrum van Safi. Stof waait op langs de hekken van een verlaten militaire basis. Safi is een van Malta’s twee gesloten centra, bedoeld om de jaarlijkse toestroom van asielzoekers op te vangen. Honderden mensen wonen er achter slot en grendel, in afwachting van een nieuw leven.

Het centrum bestaat uit twee grote pakhuizen. In elk gebouw verblijven zo’n driehonderd asielzoekers: allen mannen, de meesten afkomstig uit de Hoorn van Afrika. Bij het binnenkomen stromen tientallen van de “gasten” toe, verbaasd door de zeldzame afleiding van hun dagelijkse dwalen door het centrum.

‘Ik zit hier een jaar en drie maanden’, vertelt Mohammed uit Niger op zachte toon. ‘Mijn twee asielaanvragen werden afgekeurd. Ze hebben me gezegd dat ik hier tot achttien maanden moet blijven. Ik heb één stel kleren, één boxershort, al vijftien maanden lang. We zitten hier 24 uur per dag vast’, zucht hij.

Ventilatoren hangen roerloos aan het plafond: de elektriciteit is gisteren uitgevallen. Met een buitentemperatuur van 30 graden is het snikheet in de slaapruimte. ‘We worden allemaal ziek van de hitte’, zegt Mohammed. ‘Om acht uur ’s avonds gaat de deur naar de binnenplaats dicht. Er is geen zuchtje wind. We krijgen allemaal hoofdpijn.’

‘Dit is een gevangenis’, roept een jongen van achter in de groep. Hij zit er niet ver naast. In de slaapzaal staan stapelbedden tegen elkaar aan gestouwd. Enkele tussenschotten verdelen de open ruimte, maar van privacy is geen sprake. Eén enkele kookplaat doet dienst als keuken: asielzoekers staan soms uren in de rij om een van hun drie dagelijkse maaltijden in een aluminium bakje op te warmen.

Een gang leidt naar de buitenplaats van een van de pakhuizen, zo groot als een klein basketbalveld, badend in een blakende zon. Hier zoeken de mannen de weinige plekjes schaduw op om te ontsnappen aan de vochtige lucht in het centrum.

Van de ene hoek roepen asielzoekers door de tralies naar kennissen in het andere deel. ‘We kennen elkaar van in Tripoli, maar er is niet genoeg plaats voor ons in hetzelfde deel van het centrum’, vertelt Khaled uit Somalië. ‘We regelden samen een boot om naar Europa te vluchten, maar wisten niet waar we terecht zouden komen.’

Stuurloos

Sinds de vluchtelingenstroom in het Middellandse Zeegebied in 2002 een doorstart maakte, groeide Malta uit tot het land met het hoogste aantal asielaanvragen per inwoner van de geïndustrialiseerde wereld. In 2011 ontving het eiland meer dan 1800 asielaanvragen, dit jaar ligt dat aantal al op 1013.

De meeste asielaanvragen in Malta worden goedgekeurd. Cijfers van het Maltese ministerie voor Binnenlandse Zaken tonen aan dat in het laatste decennium gemiddeld 56 procent van de asielzoekers recht had op internationale bescherming.

De asielzoekers zijn grotendeels afkomstig van Somalië (60%) en Eritrea (20%), maar ook Soedanezen (5%) en kleine groepen van Pakistanen, Libiërs, Ethiopiërs en andere nationaliteiten kwamen het laatste decennium in Malta terecht.

© MO*

Het overgrote deel van de asielzoekers komt per boot uit Tripoli. Libische mensensmokkelaars regelen de oversteek in rubberboten of aftandse visserssloepen. De asielzoekers kruipen vaak met tientallen in deze kleine boten en wagen hun leven om in Europa te raken: in 2011 stierven meer dan 1500 mensen op deze boottochten, volgens cijfers van het VN-Vluchtelingenagentschap UNHCR.

De Maltese autoriteiten zijn verantwoordelijk voor de reddingsoperaties in het midden van de Middellandse Zee. Veel boten worden onderschept, andere botsen per ongeluk op het kleine eiland. ‘We waren op weg naar Italië toen ze ons oppikten uit zee’, vertelt Anthony uit Nigeria, die sinds drie dagen in het gesloten centrum in Safi verblijft. ‘Ik ben naar Europa gevlucht in de hoop op een beter leven. Ik wil weg uit Malta: hier is geen toekomst voor ons.’

Anthony verwoordt een gevoel dat bij veel asielzoekers leeft. ‘Het is triest, maar asielzoekers komen vaak per ongeluk in Malta terecht’, zegt Neil Falzon, directeur van de Maltese ngo Aditus, die juridische ondersteuning geeft aan asielzoekers in de gesloten centra. ‘Sommigen kenden het land niet eens voor ze hier aankwamen.’

Mannelijke bootvluchtelingen worden meteen overgebracht naar de gesloten pakhuizen in Safi. Vrouwen en gezinnen met kinderen vinden hun weg naar het tweede gesloten detentiecentrum, Lyster, in het zuidoostelijke industriegebied Hal Far: een blok, drie verdiepingen hoog, achter tralies, prikkeldraad en permanente bewaking.

Op de eerste verdieping delen een dertigtal vrouwen vier beschikbare kamers. Eén verdieping hoger verblijven getrouwde stellen, sommige met kinderen. Djemila en haar man Soeleiman besloten Libië te ontvluchten met hun negen jaar oude zoontje. De Eritrese familie zit al 25 dagen in Lyster. ‘We weten niet hoe lang we hier moeten blijven, en of onze zoon hier moet blijven. Het is een kind –hij heeft onderwijs nodig. Hij heeft het moeilijk, hij huilt veel.’

Hayad, een Eritrese vrouw, verblijft met haar man Habib in Lyster. Met doffe blik staart ze in de verte, terwijl ze over de littekens in haar hals wrijft. ‘Ze is gewurgd’, vertelt Habib. ‘Ze heeft een zwaar trauma. Ze neemt ’s avonds slaappillen, anders raakt ze niet in slaap.’ Habib en Hayad moeten tot achttien maanden in Lyster blijven omdat hun tweede asielaanvraag te laat werd ingediend.

Velen in Safi en Lyster zijn gevlucht voor oorlog, geweld en hongersnood. Hun emotionele bagage weegt loodzwaar. Studies zoals het DEVAS-rapport van de Jesuit Refugee Service-Europe uit 2010 tonen aan dat overmatig slapen, wantrouwen en onzekerheid de mentale gezondheid van mensen in gesloten centra ernstig in gevaar brengen, en bestaande problemen verergeren.

Blik op brussel

Door zijn ligging in het midden van de Middellandse Zee bevindt Malta zich in de frontlinie van het Europese asielsysteem. Uit de overheidsgebouwen in het centrum van de hoofdstad Valletta weerklinkt al verschillende jaren de kreet om Europese hulp. De Maltese overheid is een van de prominentste voorvechters van meer solidariteit in het Europese asielbeleid.

‘Solidariteit in de EU hangt af van de noden van een bepaald land’, zegt Joseph St John, hoofd asielbeleid op het Maltese ministerie voor Binnenlandse Zaken. ‘Malta is erg klein en heeft een kleine arbeidsmarkt. En het aandeel van asielzoekers dat geaccepteerd wordt ligt erg hoog. Voor ons is solidariteit nodig in de vorm van hervestiging.’

Sinds 2005 loopt het Europese proefproject voor hervestiging EUREMA, waarbij lidstaten Malta beloven om vluchtelingen op te vangen. Sinds 2005 werden 230 personen hervestigd, het merendeel in Duitsland en Frankrijk. In dezelfde periode werden meer dan duizend mensen hervestigd in de Verenigde Staten. Malta geniet als enige EU-lidstaat de steun van dit programma, en krijgt jaarlijks ook financiële steun via het Europees Vluchtelingenfonds,2,6 miljoen euro in 2011.

‘De indruk ontstaat dat Malta enkel in solidariteit geïnteresseerd is om mensen weg te krijgen van het eiland’

De roep om solidariteit is gegrond, oordelen ook de ngo’s en het VN-Vluchtelingenagentschap. Maar dit pleit het land niet vrij van de verantwoordelijkheid om asielzoekers menswaardig op te vangen, klinkt het. ‘Malta is een beetje de kampioen in het op de agenda houden van solidariteit en relocatie,’ zegt Kris Pollet van de Europese Raad voor Vluchtelingen en Bannelingen (ECRE), ‘maar de indruk ontstaat dat Malta er enkel in geïnteresseerd is mensen weg te krijgen van het eiland.’

Europese inhaalbeweging

In de wandelgangen in Brussel stijgt de zenuwachtigheid. De lidstaten, de commissie en het parlement beloofden een vernieuwd Gemeenschappelijk Europees Asielbeleid uit te werken tegen het einde van 2012. Dit is een zorgenkind voor de unie. De behandeling van asielzoekers en -aanvragen verschilt hemelsbreed van lidstaat tot lidstaat.

Sinds 2003 worden asielaanvragen toegewezen aan het land waar een asielzoeker de EU binnenkomt. Deze Dublin II-richtlijn, bedoeld om “asielshoppen” tegen te gaan en een lidstaat verantwoordelijk te stellen, verhoogde de druk op Europa’s grenslanden zoals Malta, Italië of Griekenland.

Sinds 2010 werkt ook het Europese Ondersteuningsbureau voor Asielzaken (EASO) aan ondersteuningsprogramma’s, opleiding en expertise voor de lidstaten. Dat moet de nationale asielsystemen harmoniseren. Maar als het op politiek bindende maatregelen aankomt, sluiten de lidstaten al snel de deur.

In 2011 werd de EU met de neus op de feiten gedrukt: de Arabische revoluties en de hongersnood in de Hoorn van Afrika veroorzaakten een ‘crisisjaar’, zoals de UNHCR zijn jaarlijkse rapport ‘Global Trends 2011’ noemde.

Het Europese voorzitterschap van Denemarken voerde vanaf januari de druk op. Ondanks frequente meningsverschillen tussen het Europese Parlement en de Raad van Ministers, werd een akkoord bereikt over Dublin II en de opvang van asielzoekers. Het huidige Cypriotische voorzitterschap neemt de asielprocedures onder de loep, en een eindakkoord lijkt in zicht voor december.

Het vernieuwde Europese asielbeleid introduceert gelijke standaarden: het streeft naar een evenwaardige ontvangst van asielzoekers en dito beoordeling van hun aanvragen over de hele EU. Maar de vraag om meer solidariteit blijft vrijwel onbeantwoord in het nieuwe asielakkoord.

‘De noodzaak om de last en de verantwoordelijkheid te verdelen blijft bestaan’, zegt Daniel Endres, directeur van het VN-Vluchtelingenagentschap voor Europa. ‘De lidstaten kijken nog steeds door een eigen bril naar het Europese asielbeleid.’

Gemiste kans

In Malta kijken organisaties uit naar het vernieuwde asielsysteem. ‘De algemene impact is positief. Alleen al het feit dat iemand de overheid verplicht een systeem met basisvereisten op te zetten, is een belangrijke stap’, zegt Neil Falzon. Er lijkt beterschap op komst in de opvang van asielzoekers en de behandeling van hun aanvragen.

‘We wachten nog op het slotakkoord’, zegt Joseph St John van het ministerie van Binnenlandse Zaken. ‘Natuurlijk komen er veranderingen: de opvang van asielzoekers zal op bepaalde punten beter moeten, wat positief is. Maar betere standaarden betekent ook dat de last groter wordt. Meer regelgeving vereist meer solidariteit.’

Het detentiebeleid waarbinnen Safi en Lyster functioneren blijft buiten schot. ‘Een enorme gemiste kans’, oordeelt Kris Pollet van ECRE. ‘Men had duidelijke waarborgen kunnen garanderen om detentie tegen te gaan, maar de mogelijkheid blijft “in bepaalde omstandigheden” bestaan. Dat is erg voor interpretatie vatbaar.’

‘Wij voeren een detentiebeleid om veiligheidsredenen’, houdt Joseph St John voet bij stuk. ‘De Maltese overheid is vastberaden om dit beleid voort te zetten.’ Het blijft wachten op striktere regulering, wil de Europese Unie korte metten maken met mensenrechtenschendingen in de asielcentra.