Meer mensenrechten

Amnesty International verdedigt de universaliteit van de mensenrechten. De weg daar naartoe is helemaal niet eenvoudig geweest. De Universele Verklaring werd in 1948 goedgekeurd door zo’n 56 staten. Toen de VN in 1993 een wereldwijde bijeenkomst over de mensenrechten organiseerden in Wenen, waren er meer dan 180 staten. Deze bijeenkomst, die veel meer de diversiteit van de wereldbevolking vertegenwoordigde, bevestigde de verklaring van 1948 en betonneerde daarmee meteen het universele karakter van de mensenrechten. Om als organisatie over ‘universaliteit’ te kunnen spreken, moeten de verschillende culturen van de wereld echter binnen de eigen kring kunnen meespreken. Een Belgische sectie van AI kan dus niet anders dan een cultureel gemengde sectie zijn. Ik wil geen witte, mono-etnische organisatie tegenkomen in een land waar veel Turken, Marokkanen en Afrikanen wonen. Samenlevingen worden overal multicultureel, multi-etnisch en multireligieus. Ik vind dat een mensenrechtenorganisatie als AI minsten die realiteit moet weerspiegelen en liefst zou ik AI zelfs in een voorhoederol zien, zodat de verschillende minderheden in de organisatie beter vertegenwoordigd zijn dan in de samenleving zelf.



Is dat meer dan een halfslachtige poging om politiek correct te zijn?

Het is de loutere consequentie van ons standpunt dat de mensenrechten universeel zijn. Om dat waar te maken, moeten we beroep doen op de effectieve bijdrage van de diverse culturen in het formuleren van de mensenrechtenagenda. Met andere woorden: willen we consequent én doeltreffend zijn, dan moeten we de diversiteit van de wereld aanwezig brengen binnen onze organisatie. Al blijft het een dagelijkse opdracht om deze universele principes te verwoorden in een taal en in prioriteiten die door de mensheid in al haar verscheidenheid verstaan kunnen worden. Die opdracht wordt maar realiseerbaar indien de principes zelf tot stand komen doorheen een intercultureel gesprek.



Kom je dan niet uit bij heel algemene principes, die niemand storen maar ook niet beroeren?

Onze strijdpunten zijn vaak heel concreet. Wij zijn voor het afschaffen van de doodstraf. Dat is in veel landen niet vanzelfsprekend. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor de strijd tegen de genitale verminking van vrouwen, waaraan een lange discussie voorafging gedurende enkele jaren in wel honderd landen. Nog een voorbeeld: de mensenrechten van homoseksuelen -een thema dat voor heel wat activisten niet zo eenvoudig lag. We kunnen deze zaken aankaarten omdat we ze vooraf uitpraten met mensen die uit allerlei achtergronden komen.



Hoe zou u het belang van mensenrechten vertalen in de culturele concepten van de Diolla uit Casamance, uw eigen etnische achtergrond?

De verschillen -de woorden- zijn minder belangrijk dan de overeenkomsten. Uiteindelijk gaat het in Casamance over dezelfde menselijke waardigheid als in Vlaanderen. En over de vraag of de politieke wil aanwezig is om de beschikbare middelen te gebruiken voor het verdedigen en het bevorderen van de menselijke waardigheid.



Die ‘menselijke waardigheid’ kan wel heel verschillende invullingen krijgen, naargelang de culturele context.

Ik ben daar nog niet zo zeker van. Menselijke waardigheid gaat toch altijd op de eerste plaats over het recht op voedsel, over de beschikbaarheid van zuiver drinkwater, over de toegankelijkheid van onderwijs en vorming zodat iedereen zichzelf en zijn omgeving kan begrijpen, over het garanderen van basisgezondheidszorg. Is dat zo anders in Afrika dan in Azië? Daarnaast zijn er de fundamentele vrijheden waarover een mens moet beschikken om tenvolle mens te kunnen worden. Elke samenleving kent zeer goed het verschil tussen een slaaf en een vrij mens. Een slaaf wordt nooit beschouwd als een volkomen mens. Daarom denk ik dat de taal van de mensenrechten juist zo’n universele taal is, een taal ook van bevrijding. Verdrukking kan allerlei vormen aannemen en de strijd voor bevrijding kan heel verschillend zijn, maar wat blijft is dat de confrontatie draait rond fundamentele en universele mensenrechten. De echte taal van de mensenrechten is de taal die gesproken wordt door degenen opkomen voor bevrijding, die zich verzetten tegen hun ontmenselijkende verdrukking.



Ziet u een groeiende interesse voor de mensenrechten in het Zuiden?

Wie lijdt er het meest onder de schendingen van de mensenrechten? Wie riskeert gevangenis, foltering, verdwijning of moord indien ze opkomen voor het respecteren van de mensenrechten? Als er iemand zou mogen zwaaien met de mensenrechtenvlag, dan zijn dat de Wei Jingshengs en de Nelson Mandelas van deze wereld. Europese ngo’s hebben meer geld en middelen, ze hebben ook betere toegang tot de media en tot communicatiemedia. Bovendien kunnen ze zich meer permitteren aangezien ze minder riskeren. Maar uiteindelijk worden de mensenrechten vooral gediend door al wie zijn of haar vrijheid of leven in de waagschaal gooit. De échte helden in de strijd voor het respecteren van de mensenrechten zijn de talloze vakbonden, religieuze groepen, ngo’s en basisorganisaties die zich inzetten voor het recht op vrije meningsuiting of organisatie. Die mensen werken vaak in heel moeilijke omstandigheden, riskeren hun hebben en houden en zelfs hun eigen leven. Dat zijn de mensen die ervoor zullen zorgen dat de mensenrechten in de toekomst steeds belangrijker zullen worden op het lokale vlak -in het leven van miljoenen mensen dus.



De eenentwintigste eeuw wordt dus de eeuw van de mensenrechten?

In elk geval is het duidelijk dat de twintigste eeuw de eeuw van de barbarij geweest is. Volgens Hobsbawn stierven meer dan 190 miljoen mensen deze eeuw als gevolg van beslissingen die door andere mensen genomen werden. We hebben de Holocaust gekend, de verschrikkingen van de kolonisatie, de bombardementen op Vietnam en Cambodja, de genocide in Rwanda, de slachting in Indonesië in 1965, Hiroshima en Nagasaki. Tegelijk is tijdens deze eeuw het bewustzijn ontstaan dat dit een zelfvernietigende weg is. De mensheid is in staat zichzelf en zijn omgeving volkomen te vernietigen -en er zijn de voorbije eeuw voldoende mensen geweest die bewezen hebben dat ze dit niet enkel als een theoretische mogelijkheid zien, maar dat ze er door atoombombardementen of systematische pogroms ook écht werk van willen maken. Daarom juist hebben we de straat vol rode lichten gezet: de Universele Verklaring van de Mensenrechten, de Verenigde Naties en ga maar door. Bovendien -en dat is nog belangrijker- is er op brede schaal een bewustzijn gegroeid dat iedereen op aarde gelijk is, ongeacht ethnische afkomst, huidskleur, geslacht. Dat is een inzicht dat van 1492 tot aan het einde van de apartheid afwezig geweest is, maar dat nu de basis kan vormen van het toekomstige werk voor de mensenrechten. Vroeger wisten we ook nauwelijks wat er in andere delen van de wereld gebeurde, vandaag zitten we voortdurend met onze neus op de verdrukking, de haat en de gruwelen van overal ter wereld. Iedereen wéét wat er in Rwanda of in Kosovo gebeurd is. Samen leiden deze tendensen tot een duidelijke overtuiging aan de basis dat de aanslagen op de mensheid en op de menselijkheid gestopt moeten worden. Daarom is het echt mogelijk dat de eenentwintigste eeuw een eeuw van mensenrechten zal worden, àls allerlei organisaties de kracht blijven opbrengen om de mensen te informeren en te mobiliseren. En eigenlijk hebben we geen andere optie: niets doen zal er alleen toe leiden dat de volgende eeuw even barbaars zal zijn dan de huidige.



De dag dat ik Pierre Sané ontmoet in zijn Londense vesting -kantoor zou een eufemisme zijn gezien de veiligheidsmaatregelen die genomen worden op het hoofdkwartier van Amnesty International- krijgt Artsen zonder Grenzen de Nobelprijs voor de Vrede en vergaderen de Europese regeringsleiders in Finland over de problemen met asiel en migratie. Mensenrechten zijn tegelijk populair en bedreigd. Diezelfde dag roepen de militairen in Pakistan de noodtoestand uit, belagen Albanese betogers de VN-soldaten in Mitrovice en bouwt de Tsjechische politie in Usti nad Labem voort aan een muur rond een zigeunerwijk. Mensenrechten lijken vooral bedreigd.



Is dat het resultaat van 51 jaar Universele Verklaring van de Mensenrechten?

Je mag niet verwachten dat een goede wettekst meteen ook de misdaad uit de wereld helpt. Er bestaan internationale afspraken over mensenrechten, internationale organisaties om daarop toe te zien en binnenkort zelfs een internationaal gerechtshof om schendingen van mensenrechten te beoordelen, maar dat betekent nog niet dat we in de beste van de werelden leven. Een van de grote problemen om de mensenrechten overal en op alle vlakken te realiseren, is dat er op het internationale niveau geen politiemacht of gerecht is om de afspraken, die ondertekend worden in een overeenkomst, ook op te leggen.. De enigen die vandaag de verantwoordelijkheid én de mogelijkheid hebben om internationale afspraken te doen naleven, zijn nationale regeringen. Maar die hebben de neiging om hun engagementen te vergeten zodra het hen zo uitkomt.



U pleit voor een internationalisering van het debat over recht en rechtvaardigheid. Bent u dan blij met de huidige trend van -economische- globalisering waarbij alvast de grenzen voor goederen, kennis en kapitaal wegvallen?

Of ik er gelukkig mee ben of niet maakt niet zoveel uit. Feit is dat die globalisering inderdaad plaatsvindt. Er wordt overal op de wereld geprivatiseerd, geliberaliseerd, gedereguleerd. Mijn voornaamste vraag is: welke gevolgen heeft deze evolutie op de mensenrechten van de gewone man en vrouw? Wij dringen er bij regeringen én internationale instellingen op aan dat zij erop toezien dat de mensenrechten niet opgeofferd worden aan de nieuwe economische logica. Dat zorgt niet voor een breuk in onze benadering, want telkens iemand lastig gevallen, gefolterd of zelfs gedood wordt in naam van de economische vooruitgang, blijkt dat het noodzakelijk is om de economische rechten vast te verbinden met de individuele rechten van de mens. Het is immers nodig dat mensen zichzelf kunnen organiseren tegen uitbuiting, dat zij het recht hebben om hun eigen mening te uiten over de armoede waarin ze geduwd worden. Kijk maar naar Zuidoost-Azië. Wie betaalde de zwaarste prijs toen de economie kelderde? De armen. Wat gebeurde er toen ze zich daartegen wilden verzetten? De politie trad brutaal tegen hen op.



Op welke manier kunnen economische ontwikkeling en mensenrechten elkaar versterken?

Op de eerste plaats moet je bij ontwikkeling altijd de vraag stellen wie er van profiteert. En zelfs indien iedereen min of meer meegeniet van de ontwikkeling van een land, moet ervoor gezorgd worden dat die ontwikkeling niet eenzijdig is. Het heeft geen zin om mensen voor de keuze te stellen of zij vrijheid dan wel brood of rijst willen. Mensen willen beide. Regeringen die beweerden dat ze de persoonlijke vrijheden van de burgers moesten opschorten, zodat ze in staat zouden zijn om de natie te voeden, blijken achteraf niet alleen de vrijheid maar ook het voedsel van de mensen gestolen te hebben. Het is ook opvallend dat zo’n keuze nooit aan de mensen voorgelgd werd. In Afrika is dat heel duidelijk. Dertig jaar autoritair beleid heeft alleen maar conflicten en drama’s opgeleverd. Nobelprijswinnaar voor economie, dr. Amartya Sen, toont in zijn werk duidelijk aan dat een vrije pers, vrijheid van organisatie en vrije verkiezingen essentieel zijn om hongersnoden te voorkomen.



Moet uw eigen organisatie zich dan niet veel duidelijker uitspreken over de negatieve gevolgen van wat het ‘casinokapitalisme’ genoemd wordt?

Niet noodzakelijk. Het is niet onze taak om te definiëren hoe de economie georganiseerd moet worden. Wat wij wél willen doen, is de behoeften en de rechten van de individuen centraal stellen. Dat betekent -in economische termen- dat men dringend werk moet maken van herverdelende rechtvaardigheid. Dat betekent -in politieke termen- dat mensen het recht hebben om zich te organiseren en om hun mening te uiten. Dat betekent -in sociale termen- dat mensen récht hebben op onderwijs en gezondheidszorg. Wat ons interesseert, is niet op de eerste plaats de politieke of economische ideologie, maar de effecten van eender welke ideologie op het leven van de gewone burger.



Toch bent u blijkbaar meer bedreven in het bekritiseren van regeringen of van juridische procedures dan van bedrijven of economische processen.

Dat klopt, maar dat heeft vooral te maken met een zekere wekverdeling binnen het veld van het mensenrechtenwerk. Met onze acties richten zich niet meer alleen naar regeringshoofden, maar ook naar Afgevaardigde Bestuurders en aandeelhouders. We hebben een netwerk uitgebouwd om het gedrag van bedrijven na te gaan in landen waar ernstige schendingen van mensenrechten plaatsvinden. We bouwen ook samenwerkingsverbanden uit met andere organisaties om te zien hoe we elkaar op dit vlak beter kunnen ondersteunen. Toch mag je ook niet vergeten dat de deregulering -en de toegenomen macht van de bedrijven die daaruit voorvloeit- een politieke beslissing is geweest. Bovendien komen de economische machthebbers en de politieke machthebbers bijna altijd uit dezelfde, kleine groep. Enerzijds klopt het dus wel dat we meer oog moeten hebben voor de rol die bedrijven spelen, anderzijds blijft het de wettelijke verantwoordelijkheid van de regeringen om de mensenrechten te doen respecteren. Dat is waar vandaag en dat zal ook zo zijn in de volgende eeuw.