Meer spiritualiteit

Toen de filosoof Friedrich Nietzsche vorige eeuw zijn werk ‘Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben’ besloot, noteerde hij erbij dat dit werk best een eeuw later zou gelezen worden, rond de eeuwwisseling. Pas dan zou de verwording van de westerse cultuur die hij beschrijft, tot uiting gekomen zijn. Zopas verscheen dan ook, met het oog op de honderdste verjaardag van Nietzsche’s overlijden volgend jaar, een nieuwe Nederlandse vertaling van het boek, getiteld ‘Voorbij goed en kwaad’. De auteur van de ‘Übermensch’ had nog nooit over globalisering gehoord, wist niet wat commerciële televisie was en het internet moest nog bedacht worden. Toch schetst hij van de moderne mens een erg herkenbaar, zij het weinig fraai, beeld. De bewoners van de moderne wereld ziet hij als radertjes die meedraaien in reusachtige megaprocessen, mensen die als ‘originelen’ geboren werden maar kopieën werden door de druk van de zogenaamde ‘beschaving’, een buitenkant zonder kern, zonder ‘spirituele’ resistentie. De modernisering heeft volgens Nietzsche onze ziel fijngemalen. Daardoor wordt het voor steeds meer mensen almaar onduidelijker wat van waarde is en wat niet en zijn we in het door de filosoof zo omschreven ‘nihilisme’ beland. We verzamelen te veel informatie om nog te kunnen verteren. Om geen indigestie te krijgen, beperken we ons tot het oppervlakkig opslaan van feiten, zonder inhouden te laten doordringen. We verleggen in het wetenschappelijke onderzoek de grenzen, zodat we ook alle oriëntatievermogen kwijt raken. En intussen vergeten we te leven. Wetenschappelijke objectiviteit, nieuwsgierig exotisme en ironische afstandelijkheid: het zijn volgens Nietzsche allemaal symptomen van de uitholling van authentieke ervaringen. Het leven verliest zijn kracht, vindt Nietzsche, wanneer het niet beschermd wordt tegen de kille analyse. ‘Alle leven heeft een omringende atmosfeer nodig, een geheimzinnige dampkring.’ De verregaande kritische analyse heeft de sluier verscheurd waarin alle leven ademt. Alleen religie en kunst, vindt de filosoof, zijn in staat onze samenleving opnieuw met een stevige dampkring te overspannen.



Schaduwdenkers en lichtzoekers

Nietzsche’s inzichten, hoewel gekleurd door zijn specifiek tijdskader, haken alleszins in op kritische kanttekeningen bij ons samenlevingsmodel, door ecologisten, ecofeministen of mensen op zoek naar spirituele herbronning. De Nederlandse hoogleraar Louise Fresco vatte in de Huizinga-lezing die ze vorig jaar gaf, deze critici van de moderniteit samen onder de noemer ‘schaduwdenkers’ en ‘lichtzoekers’. De ‘schaduwdenkers’, volgens Fresco, zijn de eerder pessimistisch gestemde aanhangers van het ‘Grenzen aan de groei’ gedachtengoed die de verregaande technologische ontwikkelingen in vraag stellen omwille van de beperkte draagkracht van de aarde. De ‘lichtzoekers’ staan voor de new-age-volgelingen, die met het dagen van het Waterman-tijdperk, zoeken naar een persoonlijke weg van bevrijding en verrijking, weg van de kille rationaliteit. Fresco, die werkzaam is in Rome bij de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties en zelf erg wetenschappelijk is ingesteld, distantieert zich van beide stromingen maar noemt ze wel essentieel om correcties aan te brengen bij het huidige ontwikkelingsmodel.

‘Het gaat om heel wezenlijke behoeftes en intuïties van mensen, die je niet zomaar kunt uitvlakken.’ Beide bewegingen ziet Fresco eerder als een raamwerk waarbinnen opnieuw een aantal fundamentele waarden ter discussie kunnen gesteld worden. Ze pleit dan ook

voor een ‘nieuw contract’ tussen wetenschap en samenleving. De onheilsprofetieen van de schaduwdenkers wijzen op de noodzaak om keuzes te maken, bijvoorbeeld voor een meer sobere levensstijl. De utopie van de lichtzoekers herinneren aan het feit dat mensen, na het wegvallen van de traditionele godsdienst, nog onverminderd behoefte hebben aan moraal en zingeving. Fresco besluit: ‘Uiteindelijk zijn het niet alleen sandwiches maar ook droombeelden die ons voeden. Dromen van een harmonieuze toekomst, vrij van honger en armoede, maar waarin ook de natuur haar plaats heeft.’ Dit betekent niet het terugkeren naar een harmonieuze pre-technologische wereld van vroeger, maar terugkijken om vooruit te denken. Of zoals Huizinga stelt: ‘Een algemeen terugkeren is er niet. Er is enkel vooruit, al duizelt het ons voor onbekende diepten en verten…’



Postmoderne basisbewegingen

Het krieken van een nieuwe dageraad is volop aan de gang, aldus de cultuurfilosofen Gustavo Esteva en Madhu Suri Prakash. Niet in de geboorte van Nietzsche’s übermensch maar in het ontwakende bewustzijn van heel gewone mensen, mannen en vrouwen uit het Zuiden die in de moderniteit onzichtbaar geworden zijn. In hun boek ‘Grassroots postmodernism. Remaking the soil of cultures’ wijzen Esteva en Prakash erop hoe deze mannen en vrouwen, -de ‘sociale meerderheden’ noemen ze hen- in de marge gedrumd door de voortsnellende globalisering, besloten hebben hun eigen toekomst te maken, liever dan nog langer wanhopige verliezers te zijn. ‘In plaats van de illusie van de moderniteit na te hollen en te blijven hopen ooit in een netjes vooraf geplande toekomst terecht te komen, zijn deze mannen en vrouwen volop bezig het heden te exploreren, hún heden.’ In Mexico, Peru en India zien de auteurs dit proces aan de gang in het zelfverzekerde ‘terugplooien’ op zichzelf van tal van lokale culturen die onderling met elkaar dialogeren. Groepen mensen die ervoor kiezen om opnieuw hun horizon te beperken tot de eigen cultuur, de eigen omgeving, de eigen traditie om hieruit de vitale kracht te putten die hen geluk en voorspoed geeft in het leven. Mannen en vrouwen die niet langer hun blik op het Westen richten maar terugkijken in de eigen geschiedenis om vooruit te denken, om vooruit te komen. Door de radicale manier waarop ze dit doen, aldus de auteurs, stellen ze het erg eenzijdige en zuiver wetenschappelijke westerse concept van ontwikkeling en modernisering in vraag en leren ze ons opnieuw zin te krijgen voor verhoudingen.

Deze verschillende lokale experimenten brengen een meer holistisch ontwikkelingsmodel aan dat ontstaat vanuit de aarde en de lucht, de omgeving en de traditie, het eigen landschap en de eigen geschiedenis. ‘Het feit dat het heersende ontwikkelingsmodel al die tijd geen oog gehad heeft voor de wijsheid en de rijkdom van die culturele verscheidenheid’, aldus de auteurs, ‘wijst er op dat we voor het nieuwe millenium een heel andere survivalkit nodig zullen hebben.’