Meles Zenawi, dood van een heerser

Meles Zenawi’s lichaam arriveert in de gietende regen op de luchthaven van Bole in de hoofdstad Addis Abeba. In de volgende dagen maken Ethiopische kranten gewag van het stilvallen van het openbaar leven in de rouwende stad. In de bars vloeit het bier minder rijkelijk en wordt de muziek gedempt. In Rwanda roept de president op 23 augustus op tot één minuut stilte ter ere van Meles en in Zuid-Soedan worden drie dagen van nationale rouw afgekondigd. Op 2 september begeven hoogwaardigheidsbekleders uit de hele wereld zich naar Addis Abeba om hem een laatste groet te brengen. Intussen tweeten bewonderaars en critici hun necrologieën rond.

‘Meles gaf gedurende vele jaren blijk van zijn sterke persoonlijke engagement om niet alleen zijn eigen leven, maar dat van alle Afrikaanse volkeren te verbeteren, door zijn inzet voor Afrikaanse eenheid, klimaatverandering, ontwikkeling en vrede en stabiliteit, vooral in de Hoorn van Afrika.’
(José Manuel Barroso, Europese Commissie)

Als eerste minister heeft Meles de voorbije twee decennia, sinds de overwinning van het EPRDF, een coalitie van rebellengroepen, op het regime van Haile Mariam Mengistu in 1991, een belangrijke rol gespeeld in de heropbouw van zijn land. De internationale gemeenschap benadrukt vooral de positieve rol die hij gespeeld heeft in Afrika, zijn intelligentie en diplomatieke vaardigheden. Hij was een graag geziene gast op het Wereld Economisch Forum en vertegenwoordigde in 2009 het Afrikaanse continent in de G20 en op de klimaattop in Kopenhagen.

Onder Meles was Ethiopië ook actief in het vredesproces in Soedan. ‘Hij was de enige persoon die zwart op wit ieders positie uit de doeken kon doen – en door beide partijen gerespecteerd werd’, zegt Barnaba Marial Benjamin, minister van Informatie van Zuid-Soedan. ‘Meles was een man van zowel oorlog als vrede’, specificeert onderzoeker Harry Verhoeven van de universiteit van Oxford. ‘Voor hem was het nooit een morele kwestie, maar een politieke. Het ging over wat hen het beste uitkwam en waar hij met Afrika naartoe wilde.’

Zo bespeelde hij het Westen meesterlijk door zich als trouwe bondgenoot in de strijd tegen het terrorisme in de Hoorn van Afrika te gooien: iedereen had er immers belang bij om islamistische groeperingen in Somalië eronder te houden en Ethiopië hield er grote sommen westerse (militaire) hulp aan over. Tegelijkertijd zette hij zijn land wagenwijd open voor Chinese investeringen.

De Ethiopische invasie van Somalië in 2007 ging gepaard met geweld tegen de bevolking en was volgens Verhoeven Meles’ ‘slechtste beslissing ooit’. In eigen land zette de Ethiopische regering de oorlog tegen het terrorisme in als vrijgeleide om gewapende oppositiebewegingen hardhandig te onderdrukken, vooral dan in de Ogaden-regio aan de grens met Somalië.

@TheEIU_Africa: #Meles zag toe op een van de interessantste, succesvolste en meest onderbelichte economische experimenten in Afrika. #Ethiopia
(The Economist Intelligence Unit, 21/9)

Niet alleen diplomatiek gooide Meles hoge ogen. Ook de enorme economische vooruitgang – volgensThe Economist gemiddeld 10 procent groei sinds 2004 – werd positief onthaald door de donorgemeenschap, ook al sloeg hij de adviezen van het IMF om de Ethiopische markt open te gooien lange tijd in de wind. Ethiopië werd het schoolvoorbeeld van wat ooit een straatarm land was, zonder olie of toegang tot de zee, dat toch veel van de Millenniumdoelstellingen zou bereiken.

Intussen rijzen er wel vragen bij de stabiliteit van Meles’ staatsgeleide ontwikkelingsmodel. Internationale experts wijzen op de hoge inflatie, de vaak bruuske landhervormingen en de uitverkoop van gronden aan internationale bedrijven, de greep van de elite op de economie en het wantrouwen van de regering tegen de privésector.

@OPride: #Meles noemde zijn voorganger Mengistu vaak een beul. Voor veel Ethiopische jongeren van mijn generatie staat hij voor hetzelfde. #Ethiopia
(oppositielid in de diaspora, 21/8)

Niet iedereen rouwt om Meles. Voor zijn aanpak van democratie en politieke vrijheden krijgt hij van internationale organisaties en de oppositie een ronduit negatief rapport. ‘Uw houding tegenover democratie en vrijheid is het hoogste verraad voor mezelf en de generatie die u in 1991 verwelkomd heeft’, schrijft de gerenommeerde Ethiopische journalist Mesfin Negash in zijn persoonlijk vaarwel. Ondanks het meerpartijenstelsel is het EPRDF altijd de politiek blijven domineren. Toen daar in 2005 verandering leek in te komen met de onverwachte winst van de oppositie, reageerde de regering met een botte inperking van de politieke vrijheden. Hoewel het systeem van etnisch federalisme geprezen werd voor de relatieve stabiliteit die het bracht, leidde de concentratie van de macht bij de Tigray-elite tot heel wat frustratie onder andere etnische groepen.

‘Met het wegvallen van Meles zou de oppositie wel eens gedurfder uit de hoek kunnen komen’, schrijft onderzoeker Yohannes Woldemariam voor Think Africa Press. ‘Dat zal de etnische en religieuze breuklijnen verscherpen en zou de status-quo aan het wankelen kunnen brengen.’ De International Crisis Group ziet de toekomst van Ethiopië somber in, tenzij het regime de draconische antiterrorismewetten opheft en de greep op de vrije pers wat versoepelt.

Meles Zenawi wordt tot de verkiezingen van 2015 opgevolgd door vice-premier en EPRDF-partijgenoot Hailemariam Desalegn. De meeste waarnemers zijn het erover eens dat deze technocraat niet hetzelfde politieke gewicht heeft als Zenawi. In het buitenland speculeert men over een machtsvacuüm, maar dat is volgens Verhoeven te pessimistisch: ‘Er zijn heel wat competente mensen binnen de partij.’ Desalegn is volgens hem zo iemand. Bovendien verwacht men dat hij, aangezien hij tot een etnische minderheidsgroep uit het zuiden behoort en niet tot de grotere Oromo of Amhari, op korte termijn het machtsevenwicht in Ethiopië zal kunnen bewaken.

Intussen wordt volgens waarnemers achter de schermen de echte machtsstrijd tussen het TPLF en de andere groepen gevoerd. Namen als die van Meles’ echtgenote, de machtige zakenvrouw Azeb Mesfin, en de voormalige minister van Buitenlandse Zaken en ambassadeur in China, Seyoum Mesfin, worden getipt als de toekomstige sterke figuren van het land.

Lees het volledige interview met Harry Verhoeven