Mensenrechten op zee kun je niet outsourcen

In 2011 verdronken of verdwenen volgens de VN-vluchtelingenorganisatie bijna 2000 bootvluchtelingen in de Middellandse Zee. In mei 2011 kwam aan het licht dat verscheidene Europese militaire eenheden, waaronder een NAVO-schip, alle betrokken bij de militaire interventie in Libië, hadden verzaakt hulp te bieden aan migranten op zee. De boot uit Libië kwam in moeilijkheden en sloeg meermaals alarm, maar werd zestien dagen aan zijn lot overgelaten. Negen mensen overleefden, 61 anderen kwamen om. Het drama deed, terecht, veel stof en discussie opwaaien, onder meer over de beschermingsplicht en de mensenrechtenverplichtingen van staten in extraterritoriale wateren.

Een juridische zaak die daar onlangs klaarheid in schiep, is die van Hirsi Jamaa en anderen versus Italië. Het Europees Hof voor Mensenrechten oordeelde in februari dat Italië drie artikelen van de Europese mensenrechtenconventie had geschonden. De zaak zelf dateert al van 2009 en handelt over elf Somalische en dertien Eritrese migranten, die met een groep van 200 mensen op zee werden onderschept door de Italiaanse autoriteiten en teruggestuurd werden naar Libië. De migranten werden noch gehoord, noch toegelaten tot asielprocedures, en riskeerden in Libië vervolging en onmenselijke behandeling.

Precedent

Mensenrechtenverdedigers maar ook de Europese commissaris voor Binnenlandse Zaken Cecilia Malmström juichen de uitspraak van het Europees Hof toe als een belangrijk precedent. Lidstaten zullen hun methoden voor grenscontrole moeten herzien en afstemmen op een aantal beschermingsprincipes, zoals ‘non refoulement’ (het Europees verbod om een vluchteling terug te zenden naar een regio waar hij of zij vervolging vreest), zegt de Europese vluchtelingenkoepel Ecre.

‘De uitspraak bevestigt dat de plichten van lidstaten op het vlak van de mensenrechten niet stoppen aan hun fysieke grenzen’, zegt Ana Lopez Fontal van Ecre. Dit geeft ook aan dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wel een enorme impact heeft, zegt de Deense onderzoeker Thomas Gammeltoft-Hansen in een nieuwsbrief van Ecre. ‘Het hof limiteert duidelijk hoever lidstaten kunnen gaan in het kader van het Europese immigratiebeleid. Voor de critici: het is belangrijk te benadrukken dat het Hof de Europese landen hier geen onmogelijke en irrationele rechtsvoorzieningen oplegt, zoals het recht op onderwijs en welzijn. Het gaat om een fundamenteel principe: een staat kan migratiecontrole outsourcen maar niet het respect voor mensenrechten.’

Een belangrijke vraag is nu welke les Italië hieruit zal trekken. Italië had met het vroegere Libische regime van kolonel Khadaffi bilaterale – en zeer ontransparante – afspraken over de terugname van bootvluchtelingen. De vraag is of de nieuwe regering in staat zal zijn om een humaan terugname- en ontvangstbeleid te installeren.