Dossier: 

"Mijn ouders zijn aliens"

Twaalf jaar na het uiteenvallen van de Sovjetunie vertegenwoordigen Russen nog altijd een derde van de bevolking in Letland. De meesten zijn aliens: geen staatsburger van Letland maar ook niet van Rusland. Europa dringt erop aan dat Letland, dat volgend jaar toetreedt tot de EU, werk maakt van de integratie van deze minderheid. Maar dat is niet zo vanzelfsprekend.

Tussen kleurige billboards en zoemende roltrappen storten genodigden zich op gefrituurde hapjes en dure wijn. Buiten verlichten vuurpijlen de vrieskoude herfstnacht in hoofdstad Riga. Kosten noch moeite zijn gespaard bij de plechtige opening van het chique Stockmann shoppingcentrum naast het station. De intrede van het kapitalisme in de Baltische staten gaat niet onopgemerkt voorbij: hypermoderne winkellabyrinten rijzen overal als paddestoelen uit de grond. Op de centrale markt, aan de achterkant van het station in Riga, vind je geen sushi-hapjes of onbetaalbare merken, wel gestoofde paddestoelen, zelfgebreide kousen en Russische kranten. Aan de ingangen van de oude zeppelinhangars uit de Eerste Wereldoorlog slijten bedelaars in warme lompen zonnebrillen, boeketjes bloemen en platgestreken plastic zakjes aan voorbijgangers. ‘Dit is de grootste markt van de Baltische Staten’, zegt Renata Kalivod. ‘Hier zie je Letten, Russen, Oekraïners en Roma door elkaar. Toch leven de Russischtalige en de Letse gemeenschap in het dagelijkse leven veeleer langs dan met elkaar. Apartheid zou ik het niet noemen, al wordt er volgens mij nog te weinig onderling gecommuniceerd.’

Kalivod is een Russin en studente filosofie aan de Letse Universiteit van Riga. In de voormalige Hanzestad met ongeveer 750.000 inwoners zijn 43 procent van de inwoners Russen. ‘Veel Russen werken in Russische bedrijven voor Russische bazen. We lezen Russischtalige kranten uit Rusland en Letland. En thuis staat de tv altijd afgestemd op het Eerste Baltische Kanaal of Nummer Een, uitgezonden vanuit Rusland. Russische films en programma’s zijn gewoon beter dan Letse uitzendingen omdat ze met een groter budget gemaakt zijn.’

Burgerschap in twee strofen


‘Mijn ouders zijn aliens’, lacht Renata, ‘ze zijn geen staatsburger van Letland maar ook niet van Rusland.’ De Baltische staat telt vandaag een half miljoen niet-burgers, de meesten daarvan zijn aliens. Die aliens mogen geen grond bezitten, hebben geen stemrecht en zijn van bepaalde beroepen uitgesloten. Aliens kunnen een carrière als diplomaat, rechter of kabinetsmedewerker vergeten, maar ook voor een aantal jobs in de privé-sector, zoals privé-detective, lijnpiloot of hoofd van een veiligheidsbedrijf, komen zij niet in aanmerking.

‘Mijn Russische grootouders hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog in Letland tegen de nazi’s gevochten. Na de oorlog zijn ze hier blijven wonen. Mijn ouders zijn in Letland geboren en ik ben hier geboren’, zegt Renata. ‘Zelf ben ik geen alien meer omdat ik vijf jaar geleden het naturalisatie-examen heb afgelegd. Ik moest 50 euro betalen maar vandaag kost het examen nog maar 5 euro voor studenten. Moeilijk is het trouwens niet. Je doet een taaltest, beantwoordt enkele geschiedenisvragen en moet het Letse volkslied van buiten kennen. Gelukkig telt dat maar twee strofen.

‘Renata’s vriend, Alexeij Sotnikov, weigert principieel aan het examen deel te nemen. ‘Ik ben in Letland geboren, heb hier gestudeerd, werk en betaal belastingen. Het is aan de staat om mij het burgerschap te verlenen. Ik vind het een belediging dat ik daarvoor een examen zou moeten afleggen. Ik heb het burgerschap niet eens nodig want ik heb een job en een flat. En waarom zou ik mijn Lets verbeteren? Met mijn Letse collega’s spreek ik Russisch en Letse vrienden heb ik niet. Ik leef hier in een Russische wereld.’ Op het paspoort van de jonge Rus staat Alexijs Sotnikovs. ‘De Letse schrijfwijze. De ‘s’ hebben ze eraan toegevoegd. Natuurlijk vind ik dat maar niks, maar je hebt geen keuze.’

Russians go home


Langs het Vrijheidsmonument in hartje Riga, gebouwd in 1935 met donaties van de gewone bevolking, staan twee jonge soldaten, de blik op oneindig. Aan de voet van het nationale symbool liggen bloemenkransen. Dat was tijdens de Sovjetunie ondenkbaar: Letten die voor het monument bloemen neerlegden, werden opgepakt. ‘Voor de generatie van mijn zoon doet het verleden niet zoveel pijn. Hij is in 1982 geboren, herinnert zich bijna niets meer van de Sovjetunie en heeft zowel Letse als Russische vrienden’, zegt Ruta Zalitis, hoofd logistiek op de faculteit van Filosofie. Enkele studenten kloppen bij Ruta aan en informeren in het Russisch naar de lessenrooster. ‘Sommige Russen doen niet eens de moeite om onze taal te leren’, foetert Ruta als ze weer verdwenen zijn. ‘Neem nu de gepensioneerde sovjetofficieren die in Letland zijn blijven wonen. Ze zijn zogenaamd naar Letland gekomen om ons te bevrijden van de Duitsers en denken nog steeds dat ze helden zijn. Lets leren vinden ze niet nodig. Ik haat hen echt. De meeste Letten hebben het onderhuids niet begrepen op de Russen. Maar aangezien we al zo lang samen in hetzelfde land wonen, zijn we aan elkaar gewend. Open conflicten zijn er niet en ik verwacht ook niet dat de bom nog ooit zal barsten.’
Niet iedereen is het daarmee eens. Sommige Letse nationalisten willen alle Russen terug naar Rusland sturen. Aivars Garda bijvoorbeeld, een uitgever van esoterische lectuur en rechtse propaganda. In 2001 organiseerde Garda een essaywedstrijd voor jongeren. Het opgelegde thema: ‘Letlands bevrijding van 700.000 kolonisten is taak nummer één.’ Het resultaat, een boek met 75 essays getiteld We geven Letland aan niemand weg, stond verschillende maanden in de bestsellerlijst en werd drie keer herdrukt. ‘Och, Garda’, reageert Renata. ‘Ik heb hem eens in een debat ontmoet. Hij is heel radicaal en ziet alle Russen als bezetters en kolonisten. Hij kant zich ook tegen homo’s, joden en buitenlanders. Garda is tegen alles en iedereen, behalve tegen de Letse natie. Gelukkig heeft hij maar weinig volgelingen. Ik ben niet bang van Garda, domme mensen vind je in alle landen.’

Over de grens


Ooievaarsnesten op houten elektriciteitspalen steken af tegen de bonte achtergrond van herfstkleuren, ongerepte bossen en uitgestrekte meren. De rit van Riga naar Aluksne, een stadje met bijna 9500 inwoners in het noordoosten van Letland, verloopt over slecht onderhouden wegen. ‘Come and see the middle of nowhere’, titelt de toeristische brochure van Aluksne. Dat is leuk gevonden, maar niet helemaal terecht. Tijdens de Sovjetunie was hier namelijk een raketlanceerbasis. De echtgenotes van de militairen werkten in kleine fabrieken in Aluksne en de gezinnen zijn hier na de onafhankelijkheid blijven wonen. ‘Russen vertegenwoordigen vandaag 16 procent van de bevolking’, zegt burgemeester Guntars Berzins. ‘Volgens de taalwet mag de gemeentelijke administratie hen niet in het Russisch helpen. Papierwerk moet officieel in het Lets gebeuren maar we hebben ook al documenten in het Russisch aanvaard. Dat vind ik vanzelfsprekend.’ Volgens de burgemeester zijn er geen problemen tussen Letten en Russen in Aluksne. ‘Ik zie zelfs geen verschillen tussen de twee gemeenschappen en de gemeenteschool is tweetalig.’

Berzins onderhoudt ook goede relaties met de vice-gouverneur van Skov, de naburige regio in Rusland. Aluksne ligt op 23 kilometer van de Russische grens. ‘Het is opvallend dat de communicatie met de Russen over de grens toeneemt nu vaststaat dat Letland gaat toetreden tot de EU. Natuurlijk spelen daarin economische belangen mee. Russische ondernemers willen hier hun activiteiten ontplooien, omdat we nu niet meer een klein landje vertegenwoordigen, maar een hele unie. De EU heeft er trouwens alle belang bij dat het in deze grensregio vredevol en rustig is. Misschien kunnen we daarvoor wel geld loskrijgen van Europa.’

Vanuit Pededze, een klein Lets grensdorpje op 20 kilometer van Aluksne, zijn de akkers en bossen van Rusland te zien. Toch is de oversteek naar het oligarchenland niet vanzelfsprekend. ‘Ik ben in Rusland geboren maar ben op mijn twintigste naar Letland verhuisd. Mijn moeder, die enkele kilometers over de grens woont, kan ik niet bezoeken. Ik zie haar hooguit twee keer per jaar’, zegt Nina Maramova, ambulancier op de gezondheidspost van Pededze. ‘Bijna iedereen in Pededze heeft familie over de grens maar een visum kost 300 euro per jaar. Dat kunnen wij niet betalen. We kunnen ook niet naar het kerkhof om onze voorouders te herdenken. In de Sovjetunie was dat allemaal geen probleem.’ In Pededze zijn de Russen in de meerderheid, slechts 1 op 5 inwoners is Lets. Nina: ‘Letten en Russen hebben hier altijd vreedzaam samen gewoond. We beoordelen elkaar niet volgens nationaliteit maar volgens persoonlijkheid. Die houding is typisch voor deze grensregio. Al onze feesten, zowel religieuze als nationale, vieren we samen. Kerstmis, Pasen, de Herdenkingsdag, noem maar op. De integratie is hier zelfs zo compleet dat we het niet meer merken als we tussen Russisch en Lets switchen.’

Wij worden kampioen


Op het referendum in september stemde 67 procent van de kiezers in Letland voor toetreding tot de Europese Unie. Nergens klonk de nee-stem zo luid als in Daugavpils, de verpauperde industriestad in het zuidoosten van Letland. 55 procent van de inwoners zijn Russen, 15 procent Polen en amper 16 procent Letten. ‘Iedereen spreekt hier Russisch’, zegt Tamara Sobolevska, als Russin geboren en getogen in Daugavpils. ‘Doordat Russische media weinig over Europa berichten, is er bijna geen informatie beschikbaar over de veranderingen die op ons afkomen. Ik heb zelf ook wel schrik van Europa. Als je niets te geven hebt aan de EU, wat kan je er dan van verwachten? De mensen in Daugavpils zijn bang om het laatste te verliezen dat ze hebben. Dit is een heel arme streek met veel werkloosheid.’

Ook Tamara zit zonder werk. ‘Ik ben Romaniste en zou kunnen lesgeven maar als leerkracht verdien je amper 200 euro.’ Het gemiddelde maandloon in Daugavpils is nog lager: 120 euro. Geen wonder dat de Adidas-winkel in de centrale winkelstraat in Daugavpils na enkele jaren de deuren moest sluiten. Basketschoenen van 75 euro kan niemand betalen. De meeste straten in het centrum van Daugavpils zijn zelfs op zaterdagnamiddag zo goed als leeg. Enkel het internetcafé en enkele karaokeclubs, waar veertigers met wodka-adem zich wagen aan Russische disconummers, brengen wat volk op de been. In sommige buitenwijken van Daugavpils, zoals het Jauna Forstate district, lijkt het leven al helemaal stil te staan. Alleen de rook die opstijgt uit de kleine schoorstenen doet vermoeden dat de houten huisjes naast de zandpaden bewoond zijn. ‘s Avonds komt er dan toch leven in de brouwerij.

Tientallen jongeren, volwassenen en bejaarden schuiven in de Ledus ijshockeyhal in het centrum van Daugavpils aan voor een wedstsrijd in de Baltische ijshockeycompetitie. ‘We will, we will rock you’, knalt even later door de boksen. Op het ijs gaat het er hard aan toe. Na 2 helften staan de Daugavpils Stalkers in groen-witte harnassen met 2-4 achter tegen het Estse Namunas-team. ‘Verdorie. Het is de eerste keer dit seizoen dat de Stalkers verliezen’, zegt Yelena Sizsone. ‘Ik kom iedere week kijken, want nummer acht is mijn vriendje en zijn vader is nummer tien. Heel het team is trouwens Russisch.’ Ijshockey is de nationale sport in Letland. ‘Als ons nationale team tegen Rusland speelt, supporter ik toch voor Letland’, lacht de jonge Russin. ‘Wat wil je? Dit is mijn land.’ Na de wedstrijd rept Yelena zich naar het gebouw van haar Russischtalige secundaire school. ‘We vertrekken vanavond nog op schoolreis. Naar Moskou.’

Schoolstrijd, taalstrijd


Ook de zoon en dochter van Tamara gaan naar een Russischtalige secundaire school in Daugavpils. ‘De regering wil vanaf volgend schooljaar zestig procent van de vakken in de laatste jaren van het middelbaar verplicht in het Lets laten doceren maar dat zie ik echt niet zitten’, aldus Tamara. ‘Als mijn zoon bijvoorbeeld fysika of chemie in het Lets moet volgen, begrijpt hij er niets meer van. Zijn Lets is gewoon niet goed genoeg. Op de speelplaats spreekt iedereen Russisch en ook buiten de schoolpoorten hebben mijn kinderen de kans niet om hun Lets te verbeteren.’

‘Ook voor lerkrachten betekent de geplande onderwijshervorming een hele aanpassing’, weet Tamara’s beste vriendin Inese Hila. Ze doceert Letse taal en literatuur op een secundaire school in Daugavpils. ‘De leraars die goed Lets spreken, zijn op één hand te tellen. In Daugavpils spreekt bijna iedereen Russisch.’ Wie in een winkel in Daugavpils zijn bestelling in het Lets geeft, moet volgens de taalwet door het personeel in het Lets geholpen worden. De taalinspectie ziet hierop toe en kan, bij overtreding, boetes uitschrijven aan winkeliers. Vorig jaar werden in Letland 421 inwoners op basis van deze wet beboet. Inese: ‘Dat is goed. Zo leren ze onze taal tenminste. Op school merk ik trouwens dat de generatie van vandaag al beter Lets spreekt dan de vorige generatie.’

Twaalf jaar na het uiteenvallen van de Sovjetunie spreekt 81 procent van de bevolking in Letland Russisch en 79 procent Lets als eerste of tweede taal. ‘We hebben nog steeds meer mensen die Russisch spreken dan Lets’, besluit Ina Druviete, voorzitster van de parlementaire commissie Mensenrechten en tevens professor linguïstiek. ‘Onze taal is niet meer zo ernstig bedreigd als in 1989, toen er nog maar 52 procent Letten waren. Toch moet de regering er alles aan doen om de Letse taal, de enige officiële staatstaal in dit unitaire land, verder te beschermen en promoten. Voor andere nationaliteiten zijn religie of andere factoren doorslaggevende kenmerken van de nationale identiteit. In Letland is taal de belangrijkste factor. Wanneer zal Russisch hier een officiële, tweede staatstaal worden? Nooit.’

Enkele reis naar Siberië


‘Tijdens de sovjet- en nazi-bezetting heeft Letland 550.000 burgers verloren, meer dan een derde van de bevolking. Ze werden gedeporteerd, vermoord of verdwenen zonder spoor.’ Het bordje boven de uitgang van het Bezettingsmuseum in Riga spreekt boekdelen. ‘De sovjetdeportaties zijn voor Letten de zwartste bladzijde uit de geschiedenis’, weet gids Danute Dura. ‘Tussen 1940 en 1991 is Letland door Sovjets en Nazi’s bezet. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog zijn 15.500 Letten, Russen, Esten, Duitsers, en joden gedeporteerd, ondermeer naar kampen in Siberië. In 1949 liet Stalin opnieuw 43.000 Letten deporteren omdat ze de partizanenstrijd tegen de Sovjetunie steunden. Letten zijn ook boos omdat de Sovjets de Letse economie om zeep hebben geholpen en veel migranten naar Letland hebben gehaald.’ Halfweg de jaren tachtig werd in Letland het punt bereikt waarop Letten een minderheid in eigen land dreigden te worden. Tijdens de sovjetperiode waren de Letste geboortecijfers bij de laagste van de geïndustrialiseerde wereld.

TOETREDEN TOT DE EU IS GOED VOOR DE INTEGRATIE

In november 2002 werd Nils Muiznieks door de Letse regering aangesteld tot minister van Maatschappelijke Integratie. De voormalige directeur van het Letse Centrum voor Mensenrechten en Etnische Studies moet er voor zorgen dat de integratie van minderheden in Letland vlot en vlekkeloos verloopt.

Rusland heeft de voorbije maanden heel wat kritiek geuit op de situatie van de Russische minderheden in Letland?

Het hoofd van de parlementaire commissie Buitenlandse Zaken heeft de Letse regering uitgescholden voor nazi’s. Een ander Russisch parlementslid zei dat onze president naast Milosevic in Den Haag berecht zou moeten worden voor oorlogsmisdaden, en de Doema heeft een resolutie goedgekeurd over de zogenaamde massale en systematische schending van minderhedenrechten in Letland. Die kritiek uit Rusland heeft echter weinig te maken met de reële situatie in Letland, maar moet je zien in het kader van de komende verkiezingen in Rusland. Minderheden worden hier goed behandeld. Onze onderwijswet, taalwet en naturalisatiewet voldoen aan alle Europese standaarden. Anders zou ik deze job niet met een zuiver geweten kunnen doen.

Volgens de Europese Commissie moet het integratieproces van niet-burgers versneld worden?

Iedereen die het Letse burgerschap wil, kan dat aanvragen. Op 8 jaar tijd hebben 66.000 personen dat gedaan. Vandaag zijn ongeveer een half miljoen inwoners niet-burgers, een vijfde van de totale bevolking. Blijkbaar hebben zij het zo slecht nog niet, anders zouden wel meer mensen het burgerschap aanvragen. Ze zijn niet gelukkig, maar ook niet ongelukkig genoeg om daar iets aan te doen. Voor een stuk gaat het ook om onwetendheid: alle kinderen die na 1991 geboren zijn, worden automatisch burger als je ze registreert. Maar 17.000 kinderen van niet-burgers zijn nog niet geregistreerd. In de komende maanden hopen we de ouders van 5000 kinderen te overtuigen om dat toch te doen. Verder zet de regering informatiecampagnes op in de Russische media en voorzien we taallessen.

Wat is op dit moment de grootste uitdaging voor het integratieproces in Letland?

We moeten proberen de psychologische barrière bij veel Russen te overwinnen. Ze vinden dat ze automatisch recht hebben op het burgerschap en op onderwijs in hun moedertaal. Het is moeilijk om met beleid psychologie te beïnvloeden. Dat is een opgave voor lange termijn.

Binnen één generatie zal het plaatje er totaal anders uitzien. De toetreding tot de EU zal de integratie versnellen want als Lets burger zal je makkelijker werk vinden in Europa. Na het referendum in september hebben we trouwens een grote sprong in de naturalisatiecijfers vastgesteld.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.