'Mystiek verbrijzelt de schijnheiligheid'

Drie mannen, met elk een wit, katoenen hemd. Ze zitten op een verhoogje, midden in de Gentse Sint-Baafskathedraal. Drie Turkse moslims die brokjes soefi-mystiek onder de mensen brengen. Yusuf Bilgin zingt dertiende-eeuwse Turkse psalmen. Bruno Caillat legt daar een zacht tapijt van ritmes onder met zijn handtrom, terwijl Kudsi Erguner de luisteraars meevoert op de onwereldse melodieën van zijn rietfluit -de ney. De najaarszon voert van achter de hoge glasramen een weergaloze lichtshow op met verblindend licht en plots vallende duisternissen, op een eigen ritme van verschuivende wolken en een aanzwellende noordwestenwind. Kortom: de Geest waaide weer waar hij wou en een aandachtig luisteraar kon God horen zuchten.
‘Het lied van de ney klinkt als de woorden van een wijze man die God liefheeft’, zei de dertiende-eeuwse dichter Mevlava Jahahi’ddin Rumi. Daarover wou Wereldwijd wel eens doorpraten met Kudsi Erguner, de boodschapper van Gods adem. Dat gesprek ging door in de erg wereldse omgeving van een Gents café, maar de lezer hoeft zich niet te laten afleiden door het gerinkel van de glazen, de kelners die pardonservice roepen noch door de binnen en buiten drummende klandizie. In dit gesprek is de ruimte vol stilte en mystieke overgave.

Is het waar dat de ney-speler de wijsheid van God onder de mensen brengt?

Het zou al te pretentieus zijn om dat te proberen. Het is mooi natuurlijk als mensen het zo ervaren, maar voor mij is het maken van muziek een moment van inspiratie. Er wordt zoveel geïmproviseerd tijdens het spelen, dat je werkelijk tot totale aanwezigheid gedwongen wordt. Er is geen plaats voor grote ambities of voor ingewikkelde schema’s. Er is het nu, er zijn de muzikanten en er is de aandacht van het publiek die ons voedt. Tijdens het concert in de kathedraal zat er iemand vlak voor mij met de tranen in de ogen. Dat stimuleert me natuurlijk om nog mooiere muziek te maken. In die zin zou ik muziek niet per se goddelijk noemen, maar is ze wel genade.

Genade is een oud woord, niet?

Maar een actuele realiteit. Een mens is als een huis. We hebben vensters om wat buiten ons is binnen te laten. Onze ogen, onze oren, onze lippen en onze tastzin: dat zijn onze vensters. We hebben die vensters nodig om onze eenzaamheid te doorbreken, maar ook om te kunnen zien dat we niet altijd zo rechtvaardig zijn als zou moeten. Muziek is voor mij zonlicht geweest dat door mijn oren naar binnen kwam. Ik speel op mijn beurt, omdat het licht mij geraakt heeft. Mijn innerlijk wordt zo een spiegel die het licht weerkaatst. Dat is genade: licht krijgen én weerkaatsen.

Heel wat hedendaagse muziek lijkt eerder duisternis dan licht te weerkaatsen.

Je mag muziek niet in vakjes steken: goede of slechte, spirituele of materiële muziek. De luisteraar is bepalend voor wat de muziek kan doen. Wie niet open staat voor de geest van mijn muziek, zal er ook niet door geraakt worden in zijn binnenste. Om de mystiek te horen, heb je een mysticus nodig. Een open geest. Een gevoelige ziel. Een rijpe en evenwichtige mens. Wat telt, is je eigen leidraad, niet de chaos van de omgeving. Ik heb dan ook geen schrik van het kosmopolitische van grootsteden als Istanbul of Parijs. Ik kan evenveel inspiratie vinden in de muziek van een rockgroep als Queen als in de oude soefitradities. De eerste zin die ik Freddie Mercury hoorde zingen, was: ‘I was born to love you.’ Dat klinkt banaal, maar het kan evengoed de verwoording zijn van een diep inzicht. Ik was er in elk geval sterk door ontroerd, omdat het helemaal in de lijn lag van de poëtische traditie waaruit ik zelf kom.

Met andere woorden: weg met de grenzen tussen mensen en culturen?

Neen. Mensen hebben grenzen nodig voor hun vorming, om structuur te vinden in hun geest en in hun leven. De kwestie is dat je op een bepaald moment je eigen grenzen moet overschrijden. Zoals de larve uit haar cocon moet breken om een vlinder te worden. Het cocon van de eigen traditie is noodzakelijk om te groeien, maar het doel is juist om die begrenzing te doorbreken. Wie zich goed voelt in zijn vel, kan ongeremd met de andere communiceren. Wie onzeker of angstig is, sluit zich af van alles en iedereen die anders is. In zekere zin begrijp ik dus roep om terug te keren naar de eigen waarden en de eigen cultuur. Het probleem is dat die ‘terugkeer-gedachte’ wel de nadruk legt op het lokale, maar vergeet dat het uiteindelijke doel het globale is. Niet ik ben het doel, maar jij. Alleen, om tot bij jou te geraken, heb ik eerst een goed gevormd ik nodig. Daarom moet iedereen zijn eigen ijkpunten zoeken en bewaken, zijn eigen waarheid vasthouden en volhouden.

Wat betekent het dan voor u om islamitische muziek te spelen in een katholieke kathedraal?

We beleven een vreemd historisch moment vandaag. Zaken die veraf waren, komen dichterbij; terwijl de zaken die ons zeer nabij waren, op een grotere afstand geraken. Nabijheid en afstand worden omgekeerd in culturele relaties en in de gevoelens van de mensen. Werelden die elkaar vroeger nooit geraakt zouden hebben, ontmoeten elkaar vandaag. Ik werk nu vijfentwintig jaar in Europa en ik ervaar steeds sterker dat mensen in staat zijn om -ongeacht hun tradities en culturele afkomst- geraakt te worden door onze muziek. De wereld van de laattwintigste eeuw heeft weinig positieve kanten, maar dit is er toch ééntje: de verschillende culturen wegen minder zwaar op de individuen. Zo is het vandaag mogelijk dat een Turkse soefi ontroerd wordt door een saxofoon of dat een kathedraal vol Belgen meegesleept wordt door oude, religieuze Turkse muziek. Het mooie is dat deze luisteraars rechtstreeks geraakt worden door de klank van de ney. Ze kennen niet de tradities en conventies van deze muziek en toch slagen ze erin om de essentie te begrijpen.

Of zijn de mensen sprakeloos omwille van de exotische aantrekkingskracht van het onbekende?

Ibn Arabi, een heilige uit de elfde eeuw, geboren in Spanje, heeft gezegd dat er drie soorten religieus luisteren bestaan. De eerste manier, de ‘laagste’, is het luisteren van de mensen die enkel vreugde vinden in het beluisteren van iets dat uit hun eigen omgeving komt. Zij genieten van hetgeen ze reeds kennen. Het luisteren van de mensen met meer diepgang -de heiligen- heeft zich van die beperkingen bevrijd. Zij hebben de capaciteit ontwikkeld om op eender welke plaats en op eender welk moment te genieten, binnen of buiten de culturele context die de hunne is. De derde manier van luisteren is die van de mensen die volgelingen zijn van de heiligen. Deze groep heeft behoefte aan rituelen en ceremonieën om tot religieuze vreugde te komen. In de kathedraal was er daarnet ritueel noch viering, er was geen sprake van gedeelde culturele noch religieuze traditie en toch had ik het gevoel dat er een ontmoeting plaatsvond.

Een ontmoeting die ontdaan is van de last van de taal en van de vormen?

Een ontmoeting die mogelijk gemaakt wordt door de ney, die muziek en poëzie ervaarbaar maakt voor iedereen -ook voor wie de taal van de ney niet spreekt. In zekere zin is het genot van de Belg die mij hoort spelen zuiverder. Een Turk hoort niet enkel de pure muziek, maar ook de verwijzingen. Hij kent de gedichten waarnaar verwezen wordt, de traditie en haar verhalen. Voor wie het hele referentiekader kent, is zo’n optreden veel meer een verstandelijk gebeuren. Het feit dat de muziek hier zo sterk overkomt, is een bewijs van de openheid en van de gevoeligheid van het publiek.

Hoe groot is de openheid in Europa voor andere culturen?

Er zijn in Europa veel mensen zijn die -dankzij de mogelijkheden die de wereld hen vandaag biedt- hun cultuur verrijkt hebben met ervaringen vanuit andere culturen. In die zin is de openheid in Europa groter dan elders op de wereld. Ik zwijg over de politieke en sociale problemen van nationalisme, racisme en onverdraagzaamheid. Als het over openheid gaat, dan heb ik het over het individu, over de mens die -al was het maar eventjes- los komt van zijn omgeving. Daarin ligt ook de uitdaging voor de muzikant: openheid nastreven om muziek te maken die de verschillen tussen mensen overbrugt. Maar muziek wordt vandaag veel te weinig gezien als een kracht tot reflectie. Men verengt muziek tot ontspanning. De norm is niet diepgang of esthetische kracht, maar verkoopbaarheid. Dat klopt niet. Ik hoop altijd dat iemand die vandaag geraakt wordt door mijn muziek morgen misschien een boek uit Turkije of uit de soefi-traditie zal lezen. Op die manier treedt hij een cultureel erfgoed binnen dat voordien onbekend was. Zoals ik de Europese cultuur ben binnengestapt via Schubert en Mozart. De schoonheid van hun muziek sprak me onmiddellijk aan en zo ben ik steeds meer en vooral steeds dieper gaan graven in de rijkdom van Europa.

Ook in de mystieke tradities?

Wat is dat, mystiek? Mystiek is het verbrijzelen van de religieuze hypocrisie. Het is het forceren van de deur om opnieuw toegang te krijgen tot de kern van het geloof. Daarom is mystieke poëzie vaak volkomen a-religieus. Ze moet zich immers verzetten tegen de corruptie van de religie en kan dus geen gebruik maken van dezelfde taal als gebruikt wordt door de tendens die ze bestrijdt. Mystiek, dat is de houding van Jezus die de marktkramers uit de tempel verdrijft. Middeleeuwse moslimmystici zoals Jahahi’ddin Rumi en Haci Bektas Veli waren dichters en denkers die hun tijdgenoten wilden bevrijden van valse waarden en gewoonten, van zaken die vervormd waren door machtsstreven en menselijke tekorten. Ze verwierpen het gevestigde religieuze en politieke gezag. Daarom werden ze in hun periode voor ketters aanzien. Mystiek voert je altijd terug op de essentie van het bestaan: de mens, het individu. De wegbereiders zijn begenadigde mensen. De massa of ‘het algemeen belang’ staan vaak hun eigenlijke roeping in de weg. Zodra politieke, economische of andere belangen een rol gaan spelen, verdwijnt de genade. Want macht is niet enkel in staat het lichaam van de mensen te verkrachten, maar ook de geest.

Staat tegenover de corruptie van de macht de genade van de liefde?

Ja, maar je moet het woord ‘liefde’ dan wel in het perspectief van de religie plaatsen. De grootste liefde waartoe de mens in staat is, is de liefde tot de profeet. De profeet Mohammed is immers een mens die volkomen verwezenlijkt was, een mens van wie God hield. God zelf beminnen is voor een mens bijna onmogelijk. God is abstract. Niemand heeft er een idee van wie of wat God werkelijk is. Religieuze liefde moet concreet zijn, het is de basis van een praktische ethiek. Proberen te worden zoals een mens die God nabij was -de echte betekenis van beminnen- dat ligt wel in onze mogelijkheden. We kunnen ons door het denken van een mens, door de geur van zijn wijsheid laten doordringen. Liefde is geen hersenspinsel, maar het is ook geen sentimenteel gedoe. Liefde is een zaak van de wil.

Mystiek heeft minder te maken met wierook dan met rechtvaardigheid?

De evidente manier om als gelovige te leven, is te voldoen aan de eisen en reglementen van de kerk of de geloofsgemeenschap waartoe je behoort. Wie zo leeft, moet wel beseffen dat hij zich dan gedraagt naar menselijke normen. Een andere, meer diepgaande manier van religieus handelen probeert die normen te toetsen aan de eigen religieuze ervaring. Bovenop de grondlaag van een religie ontstaat immers steeds een religieuze cultuur. En zoveel te meer de jaren verstrijken, zoveel te verder verwijdert die religieuze cultuur zich van haar oorspronkelijke wortels. Het is als een schil rond de vrucht. Je kan de vrucht maar smaken als je de schil verwijdert. De religieuze cultuur is nodig om de waarheid van het geloof door te geven, maar in feite verhindert ze vaak het geloven zelf. Daarom is het belangrijk dat er mystieke stromingen bestaan die als doel hebben mensen door de schil van hun gewoontes en vastgelegde rituelen te helpen tot bij de kern van hun geloof. En in die kern bevindt zich voor iedereen hetzelfde -of je nu vertrekt vanuit een Turkse islam of vanuit een Vlaams katholicisme.

U zou dus net zo goed een christen kunnen worden?

Rumi heeft in dit verband ooit gezegd dat alle religies zijn als kaarsen die je aansteekt om in het donker je weg te vinden. We leven allemaal in de duisternis en dus hebben we behoefte aan kaarsen. Is de ene kaars beter dan de andere? Neen, en dat doet er ook niet toe. De bedoeling blijft om de weg te vinden. Maar, zo gaat Rumi verder, zodra de dag aanbreekt, zullen we onze kaarsen doven. Dan heeft het immers geen zin meer om ze brandend te houden. Integristen zullen, naar mijn aanvoelen, zelfs op het middaguur hun kaars laten branden. Zij zijn veel te erg gehecht aan hun kaars om het licht van de zon te zien. Door onze aandacht te richten op de verschillende kaarsen, riskeren we met z’n allen verloren te lopen. Waarom zou ik van godsdienst veranderen: er zijn verschillende wegen, maar er is slechts één licht. Laat mij dus rustig mijn soefisme verdiepen.

Kan dat wel, in Parijs?

Ik vind de omgeving in Europa interessanter dan in Turkije, omdat diversiteit hier meer kansen krijgt. In de islamitische landen gaat men op dit moment door een periode van reactie tegen een opgelegde cultuurverandering uit het verleden en zoals altijd zie je dat de reactie even hard en gewelddadig is als de ingreep die eraan vooraf ging. De pluraliteit van denken wordt in de moslimwereld niet getolereerd. De maatschappij is niet op een rechtvaardige manier georganiseerd en dat vertaalt zich in verzet en conflict. Onrecht kwetst mensen zeer diep. De islamitische beschavingen zijn erdoor in verval geraakt, de mensen uit evenwicht.

Kan uw muziek die wonden helpen helen?


Muziek is intimiteit, geen sociale actie. Als ik fluit speel, dan daal ik af in de diepste lagen van mijn menszijn. Ik probeer daarvan iets bloot te leggen. Helpt dat? Maakt het mensen gelukkiger? Ik weet het niet en het is op dat moment ook niet mijn zorg.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2770   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2770  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.