Natasha Atlas: Nostalgie naar vrijheid met waardigheid

Natasha Atlas stond eind juli op het concertpodium van Sfinks festival, in Boechout. Ze werd er aangekondigd als ‘geboren in België en nog steeds in het bezit van een Belgisch paspoort’. Toch heeft Natasha Atlas niet zo’n bijzondere band met ons land. De dag voor haar optreden was ze wat gaan rondstruinen in Borgerhout, en dat had haar helemaal niet het gevoel gegeven dat ze in België was, in elk geval niet in het land dat zij zich herinnerde. ‘Ik heb hier voortdurend het gevoel dat ik in Nederland ben’, zegt ze. Voor haar is België vooral Brussel en een beetje de Ardennen, al bracht ze als zevenjarige ook wel eens een zomervakantie door in Knokke. ‘Als ik in Griekenland ben, gaat iedereen ervan uit dat ik een Griekse ben. Hetzelfde doet zich voor in Turkije, in Libanon, in Egypte. Maar in België gebeurt het mij nooit dat mensen veronderstellen dat ik van hier ben. Dat zal wel te maken hebben met het feit dat ik rondhang met een groep mensen die Frans, Engels en Arabisch door elkaar spreekt.’
Natasha Atlas leeft niet alleen in internationaal en meertalig gezelschap, ze is zelf ook meervoudig geworteld. Ze werd in Belgïe geboren uit een Britse moeder en een vader van Egyptisch-Palestijnse of joods-Marokkaanse oorsprong, dat laatste is niet helemaal duidelijk en Atlas verschaft die duidelijkheid ook niet echt. Ze groeide op in Groot-Brittannië en ontwikkelde de voorbije jaren een grote culturele affiniteit met mediterraan Frankrijk, terwijl ze in toenemende mate ook de band met het Midden-Oosten cultiveert. In een tijdsgewricht waarin steeds meer mensen één duidelijke identiteit nastreven, is zo’n complexe achtergrond een bijzondere uitdaging. Of toch niet? Natasha Atlas: ‘Als kind is identiteit enorm belangrijk, omdat je deel wilt uitmaken van de groep mensen die je cool vindt. Daarna ben je vooral op zoek naar wie je zelf bent en hoe je je daarbij op je gemak kan voelen. Dat heb ik natuurlijk ook allemaal meegemaakt. Maar als muzikante putte ik zowel uit mijn Britse als mijn oosterse erfenis, en daardoor ontdekte ik dat mijn identiteit niet herleid kon worden tot één simpele, vaststaande zaak. Ik behoor in die zin misschien tot een nieuwe mensensoort, de hybriden.’
Natasha Atlas probeert te verduidelijken wat een hybride identeit is en daarbij maakt ze afwisselende golfbewegingen met haar beide handen, die onder en boven elkaar heen en weer schuiven. ‘Mijn identiteit is vloeibaar’, zegt ze. ‘De verschillende polen golven over elkaar heen. Ik spendeer het grootste deel van mijn tijd in Frankrijk of Groot-Brittannië, maar door mijn werk ben ik elke dag ook bezig met Arabische muziek en de Arabische taal. Mijn betrokkenheid op elk aspect van mijn achtergrond blijft dus voortdurend actief, waardoor er ook niet zoiets ontstaat als gemis. Ik ben tweevoudig en dat bevalt me wel.’
Die hybride, grootstedelijke identiteit drukte Natasha Atlas heel krachtig uit in haar samenwerking met Transglobal Underground, een etno-techno collectief uit Londen, waarmee Atlas in de jaren negentig haar carrière begon. Maar de jongste tijd lijkt ze gekozen te hebben voor één kant van haar duale zelf, meer bepaald de oosterse kant. Met ijzersterke interpretaties van klassiekers van onder andere de Rahbani Brothers, die muziek schreven voor de Libanese legende Fairuz, en enkele eigen composities in dezelfde Euro-Arabische stijl van de jaren vijftig, lijkt er weinig over te schieten van de gemondialiseerde fusiemuziek van TGU. ‘Dit was de muziek waar ik in mijn jeugd naar luisterde. De vervoering die ik daarbij voelde, wil ik doorgeven aan een Europees publiek. En bovendien is de muziek van de Rahbani Brothers fusiemuziek avant la lettre. Zij combineerden Europese harmonieën en strijkersarrangementen met Arabische muziek. Fusion is echt niet uitgevonden door onze generatie, dat wou ik met deze muziek ook aantonen.’
De jaren vijftig en zestig waren niet alleen de wonderjaren voor de Arabische muziek, het waren ook de hoogdagen van het Arabisch nationalisme, met Gamal Abdel Nasser van Egypte als onbetwijfelbaar boegbeeld. Atlas’ huidige keuze van repertoire heeft daar ook mee te maken, zegt ze enthousiast. ‘Het was een periode waaraan iedereen met nostalgie en warmte terugdenkt. Er heerste een soort finesse en een een progressieve geest in het Midden-Oosten die nu zo goed als onvindbaar geworden zijn. Beiroet was het Parijs van het Midden-Oosten, Caïro was toen nog een bruisende stad. De vrijheid van denken was niet ruw of ranzig, maar gesofisticeerd. Vrouwen droegen geen hoofddoek, maar ze behielden onverminderd hun waardigheid. Als je dat vergelijkt met de combinatie van dogmatische religie en platte commercialisering van het hedendaagse Midden-Oosten, dan is het niet te verwonderen dat mensen nostalgisch worden. De globalisering creëert de culturele leegte die opgevuld wordt door de fundamentalisten, en die zorgen dan weer voor een cultuur van repressie waardoor mensen eender welke westerse bucht als een bevrijding ervaren. En zo blijft de slinger wild heen en weer zwaaien in het Midden-Oosten.’
Natasha Atlas is niet wat je noemt een uitgesproken politieke zangeres. Het gebeurt wel eens dat ze maatschappelijke opmerkingen maakt tijdens optredens, als er een of andere brandende actualiteit daarom vraagt, of dat ze ingaat op vragen naar medewerking aan politieke of humanitaire projecten, maar door de band genomen is dat niet haar ding. Op één uitzondering na. ‘Vorig jaar zag ik Zeitgeist: Addendum, een heel indrukwekkende documentaire van Peter Joseph over de oorzaak van zowat alle ellende, conflicten en armoede in de wereld: het fundamenteel corrupte monetaire systeem dat de wereld vandaag beheerst. Mijn voornaamste politieke advies is sindsdien: bekijk die film –dat kan op www.zeitgeistmovie.com– en vorm er je eigen mening over.’
Er is nog een thema dat Natasha Atlas bezighoudt, en dat is het fundamentalisme dat overal in het Midden-Oosten aan invloed wint. Ze begrijpt dat de populariteit van de moslimbroeders in Egypte te maken heeft met de corruptie van de de dynastieke machtselite en met het humanitaire werk van de moslimbroeders. Maar, zegt ze, ‘het blijft gevaarlijk, want alle fundamentalisme is gevaarlijk. Waar religie wet wordt, krijgen de burgers –en vooral de vrouwen– een soort collectieve gevangenisstraf. Een deel van die radicale clerus wil kunst en plezier bannen uit het leven. Volgens mij gaat religie fundamenteel over liefde en niet over geboden en verboden met betrekking tot wat een vrouw op haar hoofd draagt of hoe een man zijn baard scheert. Ik ben ervan overtuigd dat God geen bal geeft om dat soort cosmetische, oppervlakkige en uiterlijke zaken. Religie was oorspronkelijk bedoeld om ons dichter bij het licht te brengen, niet om ons op te sluiten in de nachtmerries van dogmatische gelovigen.’
Krijgt ze wel eens bedreigingen of intimiderende boodschappen vanuit de hoek van de salafisten? ‘Nog niet’, antwoordt ze aarzelend. ‘Nog niet.’ Nog meer aarzeling. ‘Misschien laten ze mensen als Khaled en mij met rust omdat we nuttig zijn. We versterken het zelfwaardegevoel van Europeanen met een Arabische achtergrond. Ik heb na optredens al vaak de reactie gekregen van allochtone vrouwen dat mijn aanwezigheid op dat podium en het feit dat ik in het Arabisch zing, een bewijs is dat ook hun bestaan geldig is. Of en hoe lang de islamisten kunstenaars zoals mij zullen blijven “tolereren”, dat weet ik niet.’
Het publiek op Sfinks festival bestaat voor een overdonderende meerderheid uit mensen die geen Arabisch spreken. Zo nu en dan introduceert Natasha Atlas een lied, maar dat gebeurt zo summier dat het publiek het dus moet stellen met de muzikale betovering. Vindt ze het geen probleem dan dat zo veel mensen de Arabische poëzie moeten missen? ‘Een paar jaar geleden besefte ik plots en voor het eerst dat het begrijpen van de tekst wel degelijk een fundamenteel verschil maakt voor de manier waarop mensen luisteren. Ik zag gewoon aan de gezichten van de mensen wie begreep wat ik zong en wie gewoon genoot op een ander, emotioneel niveau. Als muzikante heb ik liederen altijd eerder op dat emotionele niveau benaderd. Ik heb Hindi en Spaans geleerd door liederen te zingen die ik in eerste instantie zelf niet altijd helemaal begreep, maar wel mooi en aangrijpend kon vinden. Misschien luister ik vanzelf anders naar muziek dan iemand die heel diepe wortels heeft in één taal, één volk, één plek.’