Professor Brian Fagan: 'We zullen miljoenen klimaatvluchtelingen zien'

Van waar die fascinatie voor water?

‘Een aantal jaar geleden werd ik in California gevraagd een toespraak te houden over periodes van droogte in de oudheid voor een publiek dat zo gewend is aan water. Mensen moeten maar de kraan opendraaien en het is er. Dat was de aanleiding voor mijn boek Elexir. A history of water and humankind, over 10.000 jaar van veranderende relatie van de mens met het water.

De meest ingrijpende verandering in die geschiedenis heeft zich zo’n tweehonderd jaar geleden voltrokken met de industriële revolutie, toen er pompen met fossiele brandstoffen werden ontworpen, waardoor mensen water van diep uit de aarde naar boven konden hijsen. Voordien gebeurde de waterbevoorrading uitsluitend op basis van zwaartekracht. Mensen beseften dat water een kostbaar goed was en omgaven het met rituelen. Er was een diep respect voor water.

Vandaag dreigt er waterschaarste door overconsumptie. Het is niet langer enkel een probleem voor de Sahel of Ethiopië of Nevada of California. Het is een probleem voor de hele wereld. De klimaatopwarming veroorzaakt smeltende ijskappen en een stijgende zeespiegel maar op de korte termijn is waterschaarste wel het meest dringende probleem. De bevolking groeit en de watervoorraden blijven dezelfde, of krimpen door vervuiling, overconsumptie en toenemende droogte.

Vandaag is water ook een product op de markt geworden en niet langer een met rituelen omgeven heilige gave.

Water heeft inderdaad een prijs op de markt. Gezien het een schaars goed wordt, moet het gerecycleerd worden. Het moet ook van steeds verder aangevoerd worden. Dat maakt het duurder. Op sommige plaatsen in de wereld zal water duurder worden dan benzine. Maar wellicht helpt dit mensen om water te sparen, al werkt dat ook omgekeerd.

In Los Angeles loopt er een pilootproject voor water, waarbij men aan gezinnen een bepaald rantsoen geeft en als je meer gebruikt, betaal je dat duur. Daardoor is het gebruik met twintig procent gedaald. Tegelijk heb je echter rijke mensen - in Santa Barbara, waar ik woon, zijn er nogal wat- die niet worden geremd door die prijs. Vijf jaar geleden hadden we een heel erge droogte. Een eigenaar van een landgoed met een lange groene dreef gaf toen drieduizend dollar uit aan water dat in tankers werd aangebracht. Iedereen was verontwaardigd maar hij trok zich dat niet aan, hij had dat geld.

Water heeft zijn prijs op de markt, maar je kan niet alles van de markt laten afhangen. Het is belangrijk een set van prioriteiten te ontwikkelen en het is een verantwoordelijkheid van iedere watergebruiker - de landbouw, de industrie, de particulieren en gezinnen - na te gaan hoe het watergebruik zo veel mogelijk kan gereduceerd worden.

Veel mensen hier kunnen zich moeilijk voorstellen met weinig water te leven en bovendien geloven veel mensen ook niet dat er een tekort is. We leven vandaag wel met 250 procent meer mensen op de planeet dan in het verleden.

Klimaatverandering maakt die waterstress nog erger.

Ik ben archeoloog en kijk dus per definitie naar het verleden. Zo’n 800 tot 1000 jaar geleden, in de Middeleeuwen, werden er temperaturen opgemeten die een beetje hoger waren dan vandaag. In Europa was het een goed leven met zo’n klimaat. Het leverde goede oogsten op en de Vikingen konden rustig naar Groenland varen. Maar er was droogte in Centraal-Amerika, in Australië, in Peru, in de Stille Zuidzee, in de Sahara. Schuldige toen was een extreem sterke El Niño.

In 1878 was er nog eens zo’n extreem optreden van El Niño, zo erg dat daardoor de moesson uitbleef in Zuidoost-Azië, China en India. In India alleen al stierven 1,5 miljoen mensen. Een historicus schat dat er toen in totaal wel twintig miljoen mensen stierven van honger en dorst. Dat was in de negentiende eeuw, toen er veel minder mensen woonden in die regio’s. We gaan naar een toekomst met steeds meer mensen en met dezelfde hoeveelheid water. En als je dan kijkt naar het leven in een stad als Phoenix of Las Vegas, dat is alles behalve duurzaam.

Hoe droger het wordt, hoe erger het probleem zich zal laten voelen, want droogte en gebrek aan water doen de temperaturen op hun beurt ook weer stijgen. Dat is echt verontrustend.

U hebt het over droogte door El Niño. Maar u trekt de opwarming door menselijk gedrag niet in twijfel.

Totaal niet, het is duidelijk dat de klimaatwijziging het gevolg is van onze manier van leven. Dit veroorzaakt enerzijds langetermijnproblemen van globale opwarming, smeltende gletsjers en een stijgende zeespiegel, processen op een tijdschaal van honderd of tweehonderd jaar. Maar er zijn ook fenomenen die zich op korte termijn laten voelen: de extreme weersomstandigheden, stormen en orkanen. Controle van overstromingen is daarom zo belangrijk.

Maar de grootste bedreiging op de korte termijn is water. In de VS lopen er nu verregaande experimenten met gerecycleerd water. Over vijftig jaar zullen velen van ons water drinken dat door een toilet is gestroomd. Men is volop bezig met het opnieuw vullen van grondwaterlagen met gerecycleerd water. Dat is een immens werk dat hopen geld kost, maar het is een van de uitwegen voor de toekomst.

Over het algemeen zijn we veel te weinig bezig met de echte problemen van de toekomst, zowel die van de korte als van de lange termijn. Ik merk wel dat men in België leert vooruit te kijken, dat is erg belangrijk.

Meer dan in de VS?

Ik heb de indruk van wel. Wij zijn een heel groot land. Er zijn ook wel mensen die zich zorgen maken over de toekomst, maar het is ook een zeer politiek probleem. Ik denk dat er in Europa meer langetermijnbeleid is dan in de VS. Vooral omdat het land hier laag gelegen is.

Een stijgende zeespiegel is ook voor ons een probleem. 15.000 jaar geleden steeg het zeepeil met 150 meter. Zesduizend jaar geleden stopte die beweging, omdat het ijs stopte met smelten, het water is dan terug beginnen dalen. Sinds 1860 stijgt het peil terug, maar dat gaat heel traag, dus er is tijd om in te grijpen en daar iets aan te doen.

Dat is het goede nieuws

In Bangladesh zullen 20 tot 40 miljoen mensen verplaatst moeten worden naar hoger gelegen gebieden. Waar moeten die naartoe? Wie zal hen opvang bieden?

De opdracht waar we voor staan, is enorm. In Shanghai onttrekken de mensen in de stad zoveel water uit de ondergrond, dat de stad aan het verzakken is. Ze bouwen ook volop dijken en muren langs de zee. Is dit voldoende? Neen, ze zullen zeker ook nog mensen moeten verplaatsen. We staan voor ernstige problemen in de toekomst en daar gebeurt relatief weinig aan, tot er een crisis komt.

Nu zijn we in een crisis, maar niet dit soort crisis.

Wat noem je een crisis? We zijn veel te weinig begaan met de langetermijnvisie, dat zit niet in onze natuur. Het verleden leert ons dat het moeilijkste voor een samenleving is niet om een oorlog te voeren of een stad te bouwen, maar de manier van denken van mensen te veranderen. Hoe kan je mensen ervan overtuigen te stoppen met gras te planten in een droog klimaat? Het gaat over dit soort gedragswijzigingen.

Hebben we hiervoor politici nodig of gedragspsychologen?

Gedragsverandering lijkt het grootste struikelblok. We zijn verslaafd aan water, we hebben altijd al in heel onze beschaving woningen en steden gebouwd langs rivieren.

Bovendien gaat het om heel complexe zaken. Je kan vandaag een project opzetten dat over vijftig jaar gevolgen kan hebben waar je niet aan gedacht hebt, zelfs wanneer het allemaal goed bedoeld was. Een voorbeeld is de Aswan-dam in Egypte, waarbij men dacht dat het een weldaad zou zijn door water aan de boeren te verstrekken. Maar de milieu-impact van die dam is werkelijk ernstig gebleken. Dat geldt voor het hele waterprobleem: we kunnen vandaag nog niet bevatten hoe we dat probleem echt zullen kunnen oplossen.

Het enige platform om die globale problemen aan te pakken, is via onderhandelingen in het kader van de VN.

Met mooie speeches gaan we er niet geraken en iedereen heeft andere culturele waarden. Ik hoorde iemand uit Buthan spreken over hoe hij een gelukkige samenleving ziet. Maar dat verschilt totaal van hoe de Amerikanen dat zien, en hoe de Belgen dat zien wellicht ook. Die globale problemen oplossen met diverse culturen en diverse waardepatronen gaat volgens mij niet via conferenties. De oplossing is wel gelegen in projecten die werken. Mensen in dit deel van de wereld behoren tot de beste specialisten in bijvoorbeeld het controleren van overstromingen.

Hoe belangrijk is technologie?

Technologie speelt uiteraard een rol en we kunnen vandaag al heel wat. Het water van het toilet dat we zuiveren om te drinken, is properder dan het water in de wateraders. Die technologie is zich volop aan het verspreiden. We weten hoe we zeewater drinkbaar kunnen maken. We zijn slim, we plannen, we hebben meesters in technologie. Maar het menselijk gedrag is van zeer groot belang.

Wij als archeologen kijken naar het verleden, niet een eeuw geleden, niet tien jaar geleden, maar duizenden jaren geleden. En wat je dan ziet, is niet allemaal vooruitgang. Het is verandering. Tienduizend jaar geleden woonden de mensen in landbouwdorpen, vijfduizend jaar geleden zag je concentraties in steden, maar steden waar zo’n vijfduizend mensen in woonden. Dat is de bevolking van een klein dorp in België. Vandaag hebben we megasteden zoals Shanghai, Dakha, Londen, Singapore, New York die dicht bij het water gelegen zijn.

Mensen leven vandaag ook helemaal anders. De schaal van het menselijk gedrag en de menselijke noden zijn veranderd en laten een grote impact na op de natuurlijke bronnen. We beseffen ook nog niet hoe groot onze samenleving vandaag is, internationaal gezien, hoe alles exponentieel gegroeid is en hoe alles ook samenhangt. Wanneer er iets ernstigs of slechts gebeurt in Shanghai, dan gaat dat hier een impact hebben omwille van onze economieën die verweven zijn.

Neem nu Bangladesh, dat slechts enkele meters boven de zeespiegel ligt. Het water stijgt en het land verzakt, doordat mensen water onttrekken. Er is ook verzilting van de bodem en pollutie van het grondwater. De bevolking van Dakha wordt geschat op 21 miljoen mensen tegen 2025. Ik sprak in Dakha met een ex-legerofficier, nu verantwoordelijk voor de interne nationale veiligheid, die conservatief is in zijn schattingen en stelde dat 20 tot 40 miljoen mensen verplaatst zullen moeten worden naar hoger gelegen gebieden. Waar moeten die naartoe? Naar India?

India heeft zelf ook problemen met water en grond. Idem voor Myanmar of Vietnam. We zullen miljoenen klimaatvluchtelingen zien, niet omdat ze weg willen maar omdat ze gedwongen worden elders een plek te zoeken. Slechts een minderheid zal genoeg geld hebben om een veilige en goede bestemming te bereiken. De kleine boeren die leven van overlevingslandbouw, waar moeten die naartoe? Niemand wil hen onderdak bieden.

In de Stille Zuidzee is de uittocht begonnen.

Inderdaad maar daar gaat het om enkele tienduizenden mensen. Ik heb het over miljoenen. Voor zover ik weet, is er geen internationaal beleid om aan dit gigantisch probleem het hoofd te bieden. Wat er in Bangladesh staat te gebeuren, zal een impact hebben op de markten, op Europa, op Groot-Brittannië, de VS. En er zijn geen eenvoudige oplossingen, geen jobs, geen plaats.

Dat klinkt erg onheilspellend.

Ik wil geen doemscenario’s ophangen. Ik ben in zekere zin optimistisch. Omdat we mensen zijn en omdat we in het verleden altijd oplossingen gevonden hebben. Misschien voorlopige oplossingen die nadien weer vervangen moeten worden. Maar zo heeft het altijd gewerkt in de menselijke geschiedenis. We zullen zeker vergissingen maken, maar we zijn ook slim, we hebben technologie, en we hebben organisaties die met het probleem bezig zijn, zoals de VN.

De toekomst zal echter heel moeilijk worden. We zullen als mensen wel overleven op de een of de andere manier maar het gaat uitzonderlijke inspanningen vragen van sommige mensen en een groot aantal mensen zal sterven. We slagen er nog niet in om een beleid te ontwikkelen om dit soort problemen aan te pakken. Er zullen oorlogen komen over water en tal van vervelende zaken.

We maken een zeer fascinerende tijd door, maar toch ben ik blij dat ik al de leeftijd heb die ik nu heb.

Brian Fagan bezocht België op uitnodiging van ARGUS, ism de Amerikaanse Ambassade, Universiteit Antwerpen, VMM en Flanders Clean Tech Association.