‘Qatar wil niemands poedel zijn’

De huidige emir Hamad bin Khalifa Al-Thani pleegde in 1995 een geweldloze coup tegen zijn vader. Wat zegt dat over hem?

Gerd Nonneman: De familie Al-Thani heeft een stevige traditie in familiecoups, meer nog dan in de andere koninklijke families van de Golfstaten. Hamad bin Khalifa heeft zijn vader specifiek opzijgezet met de goedkeuring van een aantal cruciale personen binnen de koninklijke familie. Hij was toen al de dagelijkse bestuurder van Qatar. Zijn vader, die soms maandenlang in het buitenland verbleef, voerde niet echt meer het beleid, al hield hij wel beweging tegen bij het economisch en buitenlands beleid. Op het moment van de coup zat hij trouwens in Zwitserland.

Hamad bin Khalifa wou het imagoprofiel van Qatar verbeteren, de kleine golfstaat zichtbaar maken. Hij wilde Qatar ook onder de rokken van zijn machtige buurland Saoedi-Arabië vandaan halen.

Hij wilde ook een andere economische koers varen, toch?

Klopt, de jonge emir had grote ambities: hij wilde Qatar laten doorstoten met een ambitieus ontwikkelingsproject voor de industrie van vloeibaar gas en de ontginning van het North-Dome-gasveld, het grootste ter wereld. Zo’n gigantisch langetermijnproject zou miljarden en miljarden dollars aan schulden opslorpen. Velen zagen dit als een gokstrategie en dus moest hij ook zwaar politiek investeren. De vader van de emir was veel voorzichtiger, zag dit helemaal niet zitten, waarop de huidige emir besliste om zelf het roer in handen te nemen.

Wat vond Saoedi-Arabië van de plannen van de emir?

De Saoedi’s waren “not amused”, want de oude emir stond immers dicht bij hen, ze vonden het ook niet ‘zoals het hoort’ dat de jongere zoon zijn vader kon wegduwen. Ze keken op hem neer. Toen er in 1996 er een poging tot tegencoup was, hadden de Saoedi’s in elk geval niets in de weg gelegd.

Die starre houding dwong Hamad bin Khalifa tot de huidige veiligheidsstrategie tegen mogelijke Saoedische dreigingen. Hij verzekerde zich van de bescherming van een grote militaire macht en haalde de Amerikanen binnen door hen de grootste militaire basis in het Midden-Oosten aan te bieden: al Udeid. Tegelijk wou hij die afhankelijke positie van de Amerikanen in evenwicht brengen via een eigenzinnig buitenlands beleid. De oprichting van de Arabische satellietzender Al Jazeera paste in dat kader, net zoals de relaties die hij onderhield met landen en groepen die niet zo Amerikaans gezind waren: Iran, Syrië, Irak, Hamas, Hezbollah. De emir wou duidelijk aantonen dat hij niet in de zak van de Amerikanen zat, dat Qatar niemands poedel was en is.

Je had het over sleutelfiguren die de emir omringen. Wie zijn dat?

Vooral eerste minister Hamad bin Jassim die lange tijd minister van Buitenlandse Zaken was, is een belangrijk vertrouwenspersoon. Hij deelt de gedrevenheid en de energie met de emir, heeft dezelfde regionale en mondiale politieke visie. Andere sleutelfiguren zijn sheika Moza, de tweede vrouw van de emir, en sheik Abdullah al-Attiyah. De laatste heeft jarenlang Qatar Petroleum geleid en groeide samen met de emir op, die een groot deel van zijn jeugd in het al-Attiyah-gezin doorbracht.

Qatars buitenlands beleid is in handen van een kleine club met een interventionistische agenda. Die kleine elite heeft de neiging om te denken dat ze de meeste problemen die ze tegenkomen ook kunnen oplossen.

Zit daar ook iemand bij met een eerder religieuze agenda? Iemand uit een Qatarese klerikale elite?

Neen, absoluut niet, want er is geen lokale geestelijke elite. Er bestaat geen noemenswaardige klasse van Qatarese oelama’s of islamitische geleerden. De al-Thani’s zijn officieel wahabi. Ze behoren tot dezelfde Hanbali-school van het islamitisch recht als in Saoedi-Arabië maar zijn veel pragmatischer dan de Saoedi’s.

Nochtans linken commentatoren het buitenlands beleid ook aan een islamitische agenda. Qatar steunde heel actief Ennahda in Tunesië, de moslimbroeders in Egypte.

Ik geloof niet in een onderliggende religieuze agenda. Die islamitische link heeft volgens mij vooral te maken met de nieuwe spelregels na de Arabische Lente die nu eenmaal door moslimsamenlevingen is opgestart. Daarin zijn de islamitische partijen belangrijk geworden. Qatar wil daar simpelweg, vanuit pragmatisch oogpunt, niet aan voorbijgaan en wil zich aan de goede kant van de geschiedenis plaatsen. Plus, ze hebben persoonlijke banden met veel van die religieuze figuren die verbannen waren uit hun eigen land en opvang vonden in Qatar.

Heeft Qatar vijanden?

‘Hamad bin Khalifa wilde Qatar onder de rokken van zijn machtige buurland Saoedi-Arabië vandaan halen.’

Nee, er zijn de strubbelingen met Saoedi-Arabië maar er zijn geen vijanden. En dat is juist omdat Qatar met zoveel mogelijk spelers goede banden onderhoudt: met Iran, Hamas, Hezbollah (tot recentelijk), Israël. Het merk Qatar wordt zichtbaar gemaakt op een manier die voorkomt dat er bruggen worden verbrand.

In het geval van een westerse interventie tegen Iran komt Qatar, met een Amerikaanse basis op zijn grondgebied, anders wel in een zeer benarde positie.

Dat klopt. Qatar heeft goede communicatiekanalen met Iran, juist omdat ze als klein landje rekening moeten houden met die regionale supermacht, en omdat Qatar het gasveld met Iran deelt. Maar als Israël Iran aanvalt en de Amerikanen betrokken geraken, wordt het golfstaatje een doelwit voor Iran. Daarin is Iran duidelijk.

Over Qatar niets dan goed, zo lijkt. Zijn er geen slechte punten uit te delen?

Het gaat niet over “slecht” of “goed”. Ik zie gewoon een klein landje dat in een complexe regio een bijzonder efficiënte berekening van belangen maakt en het spel strategisch speelt.

Op vlak van binnenlands beleid stoten ze tegen de borst. Qatar is echter een heel rijk en welvarend landje met een heel kleine bevolkingsgraad, het is gemakkelijk om zijn staatsburgers tevreden te houden. Qatar was het land waar de oproep voor de Dag van Woede werkelijk niemand buiten een paar journalisten op de been bracht.

De banden tussen staat en burgers worden hier ook op de “oude manier” onderhouden, zijn op een paternalistische cultuur geschoeid, berusten op familielijnen, noblesse oblige enzovoort. Ze gebruiken die traditionele methoden zonder een politiestaat of controlestaat te zijn.

Qatar scoort zeker slecht op vlak van mensen- en arbeidsrechten van de buitenlandse arbeiders. Maar ik heb de indruk dat Qatar tegelijk beseft dat het als mondiale speler dat interne probleem moet oplossen. Iets zoals vrijheid van vakvereniging bestaat niet in Qatar. Het blijft een autocratische staat: beslissingen worden genomen aan de top en de rest voert uit.

De vader van de huidige emir had niet meteen de neiging om de oliedollars in Qatar te investeren. Doet Hamad bin Khalifa-al-Thani dat anders?

Zijn vader investeerde wel, maar op een laag pitje. Qatar was een slaperig Golfstaatje, en had, vergeleken met vandaag, een klein ontwikkelingsprofiel. Die ontwikkeling is in een stroomversnelling terechtgekomen: de fysieke verschijning van Doha is niet te herkennen in vergelijking met zeven jaar geleden. Er wordt enorm geïnvesteerd: infrastructuur, sport, huizen, hotels, musea, enzovoort. De visie 2030 is kenbaar gemaakt: Qatar wil een draaischijf zijn in de internationale politiek, op het economische vlak en zet heel sterk in op het ontwikkelen van een kenniseconomie. Of dat laatste een realistische keuze is, is een andere zaak. Hun competitieve capaciteiten zijn beperkt: er zijn maar 280.000 “echte” Qatari’s en die zijn het intussen gewoon om comfortabel te leven zonder daar echt heel hard voor te moeten werken. 94 procent van de tewerkgestelden in de Qatarese privé-sector zijn immers buitenlanders.

Hoe belangrijk is het voor westerse denktanks, onderzoeksinstituten en universiteiten om aanwezig te zijn in Doha?

Mijn interessegebied omvat de Golfstaten en de hele regio van het Midden-Oosten, en op dit moment kan je daarvoor op geen betere plaats zitten dan in Doha. Zoals gezegd: iedereen passeert hier. In de voorbije twee weken zat ik in een restaurant naast Tony Blair, later kwam ik Burhan Galioun van de Syrische Nationale Raad tegen, dan weer iemand van de Libische regering. Je ontmoet hier constant dat soort bezoekers.

Een aantal topuniversiteiten zijn naar hier gekomen omdat ze ten eerste gevraagd zijn door Qatar, een onderdeel van hun plannen om die kenniseconomie op te bouwen. Voor medicijnen hebben ze Weill-Cornell gevraagd, voor engineering gingen ze naar Texas A&M, voor internationale betrekkingen hebben ze Georgetown gevraagd.

Die universiteiten hebben toegehapt: Qatar betaalde alles en er is ook geen risico voor het onafhankelijke merk van hun universiteit, gezien de Qatar Foundation en niet de regering geldschieter is. We zullen dus nooit onderhevig zijn aan censuur of druk en blijven een eigen koers varen.

Dat is natuurlijk allemaal ambitieus, en ik ben ervan overtuigd dat we goede dingen doen. (lacht) Maar er zijn stemmen die opgaan dat het allemaal wel heel duur is voor een beperkt aantal studenten. En er zijn ook vragen waarom Qatar investeert in Engelstalige en niet in Arabischtalige instellingen. Dus we werken eraan om lokaal relevant te zijn.

Lees ook Qatar is een merk, de analyse die verscheen in MO*magazine van mei 2012.