Ramon Llamas over water en morele keuzes

Na vijftien jaar ervaring als ingenieur in de Spaanse watervoorziening, keerde Llamas enkele jaren geleden terug naar de Madrileense academische wereld, van waaruit hij internationale bekendheid verwierf. Binnen de Unesco is hij voorzitter van de werkgroep wetenschaps- en technologie-ethiek. Op de Wereld Water Conferentie in Den Haag coördineerde Llamas de werkgroep Water en Ethiek. Daarom zoek ik de man op in zijn thuisbasis, aan de faculteit geologie van de Universidad Complutense van Madrid. Hij had eigenlijk alweer in Tokio moeten zijn op een conferentie over duurzaam waterbeheer, maar stelde zijn vertrek uit omwille van onze afspraak. In de universiteitsgangen heerst drukte en nervositeit, eigen aan een zomerse vrijdagmiddag, wanneer het jonge volkje het hoofd eerder op het weekend dan op saaie cursussen heeft staan. Llamas kan niet tegen lawaai. ‘Ik geloof niet in waterstress maar wel in lawaaistress.’ We zonderen ons af in de stilte van zijn kantoor voor een verfrissend gesprek.

U vindt de onheilstijdingen over waterschaarste overdreven. Is er dan geen probleem?

‘Het cruciale probleem met het drinkwater is niet de absolute schaarste, tenzij in enkele zeer concrete gebieden. Het probleem op wereldvlak is de slechte verdeling, een slecht beheer én de degradatie van de kwaliteit. In arme landen is het probleem het meest nijpend, omdat mensen het water niet goed beheren omdat ze arm zijn, terwijl ze vaak arm zijn omdat ze geen of vervuild water hebben. Zo worden dan weer ziekten verwekt waardoor armoede en sterfte toenemen. Mensen worden depressief en hebben de kracht niet om over hun toekomst te denken of tot gemeenschapsopbouw en inspraak te komen.’

Met andere woorden: het is toch een onoverzichtelijk probleem?

‘De cijfers zijn gekend: het gaat welgeteld om één miljard mensen die geen drinkwater hebben en bijna drie miljard die leven zonder gepast sanitair. Dat is tegelijk een enorm én een zeer overzichtelijk probleem. Volgens de VN is er niet meer geld nodig om de zorgen van die mensen uit de wereld te helpen dan het bedrag dat in de VS en Europa over pakweg tien jaar wordt uitgegeven aan honden- en kattenvoer. Ik wil niet zeggen dat iedereen zijn honden en katten moet afmaken. Het cijfer geeft alleen aan dat het om een zeer haalbaar bedrag gaat. Deze uitgaven niét doen en dus het probleem niet oplossen, is niet alleen onethisch maar ook oneconomisch. Negentig procent van de ziekten in de ontwikkelingslanden zijn terug te voeren op een waterprobleem en kunnen vermeden worden. Maar vaak ontbreekt het bewustzijn en de politieke wil om prioriteit te geven aan een eenvoudig iets zoals water. De nieuwe Zuid-Afrikaanse grondwet toont nochtans aan dat het anders kan. Die legt een duidelijk verband tussen toegang tot water en sanitair en het recht op een waardig leven.’

Toch houdt de rest van de wereld zich momenteel vooral bezig met waterschaarste.

‘Door het probleem te focussen op waterschaarste, wat het basisdocument van de Wereld Water Conferentie in Den Haag deed, denken we dat de oplossing ligt in sparen en hergebruiken. Hoe belangrijk die maatregelen ook zijn, ze raken niet aan de grond van het probleem, namelijk de slechte verdeling die zorgt voor armoede, sociale onrust en conflicten. De visie van absolute schaarste staat een fundamentele oplossing om iedereen van water te voorzien in de weg.’

Is water een fundamenteel mensenrecht?

‘Inderdaad, water is essentieel voor het leven. Het kan nooit een privégoed worden op de vrije markt, want daar gebeurt monopolievorming en dat is ontoelaatbaar als het gaat over water. Het waterbeheer moet steeds gereguleerd worden door een hogere instantie en gecontroleerd worden door de gebruikers, via de gemeenten of regionale organen. De participatie van de gebruikers, van de ‘stakeholders’, is essentieel. Water is per definitie gemeenschapsbezit. Het vloeit, het gaat van de een naar de ander.’

De Wereldbank vindt dat er een prijs op water moet worden gezet.

‘Natuurlijk heeft water een prijs. Daarom kom je nog niet meteen terecht in het spel van de vrije markt. Niet de grondstof, maar de dienstverlening om het water bij u thuis zuiver uit de kraan te laten lopen, heeft zijn prijs. Voor die kosten hoort de verbruiker in te staan en niet de staat. Dit werkt een rationeler gebruik in de hand. Bovendien voorkomt het conflicten tussen budgetten voor waterbeheer en onderwijs- of gezondheidsbudgetten. Investeringen voor waterinstallaties moeten op een termijn van tien, vijftien jaar worden bekeken, terwijl politici slechts op korte termijn denken, zodat het systeem degradeert. Het waterprobleem is vaak een probleem van sociale bewustwording en van politieke wil, veeleer dan van geld. Brussel is voor het Internationale Gerechtshof gebracht omdat de stad haar afvalwater niet zuiverde. Dat is geen kwestie van geldgebrek maar van politici die de belastingen niet willen verhogen, omdat ze vrezen aan populariteit in te boeten. Mensen moeten zich ervan bewust worden dat water essentieel is. Met een gepast prijzenbeleid kan daaraan gewerkt worden.’

Er woedt momenteel een ware slag om het water op de vrije markt.

‘De grote watermultinationals zoals Suez-Lyonnaise des Eaux en Vivendi-Générale des Eaux voorzien misschien vier of vijf procent van de wereldbevolking van water. Multinationals hebben een eigen agenda en laten zich daarbij niet leiden door de specifieke noden noch door de concrete realiteit van de regio. Uiteraard kan je aan hen het waterbeheer niet toevertrouwen, daartegen moeten we ons verzetten. In Den Haag werd er luid geprotesteerd tegen de watermultinationals, vooral door de niet-gouvernementele organisaties. Soms op een erg emotionele en overdreven manier, maar wel terecht.’

De slottekst van de Wereld Water Conferentie opteert er toch duidelijk voor om water te behandelen als koopwaar?

‘Nogmaals, ik ben het er mee eens dat water betaald moet worden, zoals in die tekst gesteld werd. Globaal bekeken moet dat het uitgangspunt zijn want anders subsidiëren we de rijken om hun tuinen te sproeien. In het waterbeheer is er volgens mij ruimte voor privé-initiatief wanneer er een sterke overheid is om te controleren, wat in Europa en in de VS in het algemeen het geval is. In de ontwikkelingslanden heb je vaker te maken met corrupte politici en daar is het maar de vraag waardoor mensen het best gediend zijn: door privatisering of door overheidsinitiatief. Het gaat niet om een zwart-wit keuze tussen privé-initiatief of overheid. Dat is een debat van de ontwikkelde landen, waar privatisering gezien wordt als een weg naar meer efficiëntie. Privatisering zonder informatie en transparantie is zonder meer gevaarlijk. Op winst beluste bedrijven hebben meestal niet de openheid en de bereidheid om informatie te verschaffen over het beheer en de kwaliteit van het water. Elk watermanagement moet transparant zijn, moet informatie verschaffen. Participatie van de gebruikers is essentieel, maar armoede belet die vaak. Arm zijn is gewoon slecht.’

Het waterprobleem oplossen betekent dus het armoedeprobleem oplossen?

‘Die één miljard mensen moeten op onze solidariteit kunnen rekenen om de negatieve spiraal te doorbreken en over de armoededrempel heen te geraken. Wij kunnen hen ondersteunen in gemeenschapsopbouw. De sociale omkadering en inspraak zijn essentieel op het vlak van waterzekerheid. De overheidsinstellingen die voor de watervoorziening instaan, moeten mensen deelgenoot maken in de aanpak van hun eigen problemen. Opvoeding en vorming moeten op punt gesteld worden, maar ook op het vlak van aangepaste technologie kan er nog heel wat gebeuren. Het belang van traditionele watervoorzieningstechnieken, die ingebed zijn in de brede cultuur, wordt ook steeds duidelijker. Vanuit een groeiende ethische en ecologische gevoeligheid groeit er een vernieuwde aandacht voor die technieken. ‘Small is beautifull’, Schumacher wist het al in de jaren zeventig.’

Ethiek en ecologie vloeien samen tot één toekomstgerichte stroom?

‘Kijk, water is een element van confrontatie en kan tot conflicten leiden. Maar water is evenzeer, dat zien we in de geschiedenis, een element van sociale samenhang. Water is zó belangrijk dat we veroordeeld zijn om een gezamenlijke oplossing te vinden, er is geen andere weg. Een echte schaarste zou een ramp zijn.

Vandaag is de tijd rijp om een nieuw ‘ecologisch design’ te ontwerpen. De geschiedenis verloopt volgens een pendelbeweging. Eerst had je een periode waarin het ideaal van de mens gelegen was in het heersen over de natuur. De natuur werd gezien als de grote vijand die overwonnen moest worden. De mens wilde zich kunnen verdedigen tegen cyclonen en aardbevingen, tegen overstromingen en droogten, tegen pest en cholera. In de loop van de eeuwen zijn we er in grote mate in geslaagd de natuur te domineren. Dat is echter op sommige vlakken doorgeslagen in een verregaande agressie tegen de natuur. Die aanslag op het leven heeft de groene beweging doen ontstaan. Zoals elke boeiende beweging, bracht ook de ecologische beweging haar eigen ‘extremisten’ voort. Indien men geen onderscheid meer maakt tussen het leven van een patogene bacterie en het leven van een mens, dan blokkeer je volgens mij het bestaan zelf. Interessanter is de tendens om natuuroverheersers en natuurbeschermers samen te brengen vanuit een concept van ‘co-design’: de mens die medeschepper is, met God of met de Natuur, zoals je het wil stellen vanuit je geloof. De mens heeft de natuur ter beschikking maar dient rekening te houden met de draagkracht ervan. De tijd is aangebroken om onze behoeften te temperen en onze levensstijl af te stemmen op de draagkracht van de aarde.’

Kan het westerse ontwikkelingsdenken die ommekeer wel aan?

‘Voor mij is de mens nog steeds het middelpunt van de kosmos. Of liever, God is het middelpunt en de mens is een ‘medeschepper’ die oog moet hebben voor het geheel. Het is onethisch je intelligentie te gebruiken om anderen tot slaaf te maken of om maffianetwerken op te zetten, dat weten we. Maar het is even onethisch om op een niet-duurzame manier met de schepping om te gaan. Een morele keuze vertrekt altijd van de vraag of het leven dan wel de dood gediend wordt door mijn handelen. Welnu, om het leven te dienen moeten we komen tot een nieuw ecologisch design. Anders zal de bron waaraan we ons laven opdrogen, en de eersten die dorst zullen lijden, zijn de armen.’