Roma zijn paria's

In april 1993 werd een zeventienjarige in enkele minuten tijd een nationale beroemdheid. Magdalena Babicka hoorde bij de laatste twaalf finalisten voor Miss Tsjechoslovakije. Op zeker ogenblik peilde de presentator naar de toekomstambities van de twaalf kandidates. Hij kreeg de cliché-antwoorden zoals topmodel, air hostess en televisiepresentatrice. Alleen Magdalena Babicka zorgde voor een verrassing. ‘Ik wil openbaar aanklager worden’, sneerde ze, ‘om zo vlug mogelijk onze stad te verlossen van haar donkerhuidige inwoners.’ De zeventienjarige blikte zenuwachtig de zaal in, eventjes werd het stil maar toen begon het publiek te lachen en uiteindelijk kreeg ze een denderend applaus. ‘Je bent een moedig meisje’, verklaarde de presentator. Zo werd haar racisme respectabel gemaakt en Magdalena werd ‘de Tsjechische schoonheid die haar dorp wilde bevrijden van de zigeuners’. De zeventienjarige schoonheid vertolkte de racistische vooroordelen van een groot deel van de bevolking, van lokale overheden en politiediensten van zowel Tsjechië, Slovakije als andere delen van Oost- en Centraal-Europa.



Zigeuners, tziganes, Roma

Vooral Roma intellectuelen proberen de wetenschappelijke milieus en politieke overheden ervan te overtuigen dat alle Roma afkomstig zijn uit India waar zij zouden hebben behoord tot de kaste der soldaten die werden ingezet om de islaminvasie tegen te houden. Door die gevechten zouden ze via Perzië in het Byzantijnse Rijk terechtgekomen zijn om in de 13e eeuw via de Balkan ook Oost- en Midden-Europa te bereiken. In de 15e eeuw vinden we ze in wat nu Duitsland is en even later in de Nederlanden en Frankrijk.

Intussen is vooral door het onderzoek van Wim Willems, van het Leids Instituut voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek, het geromantiseerde verhaal over één volk, één taal, één land van herkomst onderuit gehaald. Eeuwenlang hebben honderden tziganologen dat pseudo-wetenschappelijke verhaal doorgegeven met -voor de Roma zelf- soms desastreuze gevolgen. Zogenaamde rasstudies van Duitse academici werden de Roma fataal bij de ‘Endlösung’. De vernietiging van de Roma begint met 250 Romakinderen die gebruikt worden in Buchenwald om de Zyklon-B gaskristallen uit te testen. Vooral de nacht van 2 augustus 1944 zal de geschiedenis ingaan als ‘zigeunernacht’ omdat er toen vierduizend Roma werden vergast en gecremeerd in Auschwitz-Birkenau.

De belangrijkste mythe -dat de Roma één etnische groep zouden zijn die zich niet willen vermengen met niet-Roma (door hen ‘gadjé’ genoemd)- moet vandaag wijken voor de werkelijkheid. Het zou wel eens kunnen dat één van de belangrijkste kenmerken van de Roma hun aanpassingsvermogen en hun ongelooflijk integratievermogen is. En dat heeft niks te maken met bloed maar bijna alles met hun economische bezigheden. Het zijn altijd goede ambachtslieden geweest: kopersmeden, ketellappers, mandenvlechters, paardenfokkers, instrumentenmakers. Velen waren ook goede muzikanten en de vrouwen hielden zich bezig met waarzeggerij en kruidengeneeskunde. Deze beroepen vereisten vooral in de Middeleeuwen, maar ook nog in het pre-industriële Europa een nomadisch bestaan. Het feit dat na enkele eeuwen de meerderheid toch sedentair leeft, dat ze hun beroepen hebben proberen aanpassen aan de veranderende economische omstandigheden (veel paardenfokkers zijn autoverkopers geworden), de taal van het moederland spreken en de dominante godsdienst overnamen van de streek waar ze wonen, bewijst hun geweldig integratievermogen. Roma zijn vandaag zowel katholiek, protestants, orthodox, islamitisch of ongelovig. Ze hebben die godsdienst aangenomen die hen in een bepaalde regio de meeste kansen op overleven gaf.

Terwijl in de eerste eeuwen de Roma vooral wegens hun ambachtelijke kennis en muzikale bekoring welkom waren bij de lagere lagen van de bevolking, is het vooral onder druk van zowel kerkelijke als politieke overheden dat de negatieve etikettering van ‘rondtrekkende groepen’ tot ‘criminele en onzedelijke heidenen’ zich heeft doorgezet. Het feit dat sommige rondtrekkenden donker van huid waren, heeft de Roma tot een gemakkelijk herkenbaar doelwit gemaakt, de ideale zondebok in slechte tijden.



Roma tussen hamer, sikkel en aambeeld

De communistische machtsovername veranderde het leven van veel Roma totaal. Terwijl de nazi’s de uitsluiting van Roma tot het moorden hadden gedreven, bedienden de communistische staten zich van het tegendeel: ze wilden via sociaal-economische ‘insluiting’ de Roma sociaal en cultureel assimileren. Volgens de communisten waren vele Roma besmet door het kapitalisme omdat ze allerlei handeltjes dreven. Ze moesten heropgevoed worden tot nuttige burgers. De overheden zetten daarom een offensien in tegen het feit dat Roma graag van job naar job floreerden, seizoensarbeid verrichtten, hun kinderen onregelmatig naar school stuurden en een gestructureerde werkomgeving verafschuwden.

Alhoewel ze politiek nog steeds gediscrimineerd werden, gingen ze er vooral sociaal-economisch op vooruit: hun kinderen werden hoger geschoold, ze kregen volwaardige jobs en volledige werkgelegenheid, ze genoten gratis gezondheidszorg, werden ‘verhuisd’ naar sociale woningen en onderworpen aan allerlei sociale programma’s die het ‘beschavingswerk’ moesten vervolmaken. In ruil voor de 48-urige werkweek moesten ze wel hun cultuur, tradities en identiteit inleveren en door de meerderheid van de bevolking werden ze toch dagelijks behandeld als tweederangsburgers die ‘de gemeenschap te veel geld kostten’.

De ineenstorting van het Oost-Europese communisme en de introductie van het kapitalisme was voor de Roma een politieke bevrijding, maar sociaal-economisch kwamen ze met een smak opnieuw in de riool terecht. Tien jaar na de val van de Muur behoren de Roma tot de grootste slachtoffers van de radicale economische ommezwaai. Vandaag zijn meer dan vijf miljoen Roma de paria’s van Oost-Europa.

Uit protest tegen die situatie schonk Günther Grass het geld dat hoort bij de Nobelprijs voor Literatuur aan een aantal Romaverenigingen. Grass legde uit: ‘Indien wij niet willen dat het verenigd Europa alleen een bureaucratisch vehikel wordt, moeten we erkennen dat de Roma Europeanen zijn in de volle betekenis van het woord. Diegenen die wij ‘zigeuner’ noemen zijn reeds ver vooruit op ons in tenminste één opzicht: zij zijn de natuurlijke bewoners van een Europa zonder Grenzen.’