Russisch gas ontsnapt aan Europese politiek

De Europese Unie (EU) en Rusland zijn op elkaar aangewezen en hebben beiden profijt van een evenwichtige relatie. Desondanks hebben veel voormalige Oostbloklanden die nu lid zijn van de EU, anders dan landen als Duitsland, Frankrijk en Italië, hun bedenkingen bij samenwerking met Rusland.
Na de haperende gasleveringen in de afgelopen twee jaar, veroorzaakt door prijsonenigheden met doorvoerlanden, hebben Ruslands recente maar ook de traditionele ideologische tegenstanders Moskous “imperialistische” buitenlandbeleid snel veroordeeld.
Toen Gazprom, de Russiche energiegigant, in de winter van 2005 besloot de prijzen voor de gasexport naar de Oekraïne te verhogen naar marktniveau, besteedde de Europese pers veel aandacht aan de “energiewapen-theorie”. Dit voorval stond in het teken van de Oekraïense koerswisseling naar een meer op het Westen georiënteerde buitenlandpolitiek en vrijemarkteconomie. Toen een jaar later Wit-Rusland in dezelfde positie verkeerde ging de ideologische dimensie van de theorie niet meer op.
Maar het is niet zozeer de politiek van Rusland waar Europa bang voor is, maar “de omvang van het bedrijf Gazprom” verklaart András Deák, expert op het gebied van energiezaken voor het Hongaars Instituut voor Buitenlandse Relaties. Veelzeggend hierbij is de ambigue houding van de EU door enerzijds Rusland op te roepen zijn energiemarkt te liberaliseren en anderzijds haar eigen economieën te beschermen voor Russisch kapitaal.
Gazprom wil net als elk ander bedrijf de controle over het hele traject van productie tot consumptie behouden. Maar de Europese landen zijn bang voor de monopoliepositie die het bedrijf binnen hun economieën zou kunnen innemen.
Volgens Deák is dit een geloofwaardiger argument dan wat hij noemt de “energiewapen-mythe”. De analist wijst erop dat Europa de oorzaak en het effect heeft verwisseld, en dat in Rusland de handel het beleid bepaalt, en niet andersom. Ruslands energiebeleid “is een structureel probleem, niet een specifiek gerichte actie”, aldus Deák die Rusland geen staatseconomie noemt, maar een clan. “Politiek en handel vallen in Rusland altijd samen omdat je alleen door politieke macht handelsfuncties kan verkrijgen.”
De analist ontkent daarbij niet dat de afhankelijkheid van één energiebron kwetsbaarheid veroorzaakt. Hij voegt eraan toe dat terwijl gashandel ook handel is, het wel vieze handel blijft.
In de toekomst zal veel van Europa’s gas uit Rusland komen. Het land bezit een kwart van alle gasvoorraden, waarvan 60 procent van Gazprom is. Het bedrijf heeft het grootste gasleidingnetwerk in de wereld, ongeveer 150.000 km, en is verantwoordelijk voor de productie van 580 miljard kubieke meter aardgas per jaar, wat meer is dan Europa’s jaarlijkse behoefte.
Europa’s pogingen om een gezamenlijk energiebeleid op te zetten en pogingen om alternatieve gasbronnen te vinden zullen Gazprom niet zijn ontgaan. Maar het bedrijf laat zich niet door Europa buitenspel zetten. Vooralsnog behoudt Gazprom de controle over de Europese klanten en verbiedt het door middel van contracten individuele landen gas door te verkopen.
Een andere strijd vindt plaats in de Balkan, waar Europa en Rusland concurreren om het gat in Europa’s gassysteem te vullen. Rusland wil een alternatief voor de problematische doorgang bij Oekraïne door via Turkije gas te leveren aan de Balkan en Centraal-Europa. Tegelijkertijd zoekt Europa een alternatief voor Russisch gas via het dertig jaar oude voorstel voor de Nabucco-pijpleiding. Deze pijpleiding is bedoeld om aardgas via Bulgarije, Roemenië en Hongarije van Turkije naar Oostenrijk te transporteren.
De EU is er niet in geslaagd om dit vijf miljard euro kostende project te financieren. De grootste investeerders hebben afgehaakt en de gasbronnen zijn inmiddels, met uitzondering van die in Azerbeidzjan en het Midden-Oosten, in handen van Gazprom. Hoewel Europa in woord nog altijd is toegewijd aan Nabucco, spreken de langetermijncontracten met Gazprom deze woorden tegen. Een van de meest duidelijke voorbeelden hiervan is de Noordse pijpleiding, een project dat Duitsland via de Baltische zee met Rusland zal verbinden.
Tot nu toe is Ruslands antwoord op Nabucco een voorstel geweest om de Blauwe Stroom-pijpleiding naar de Balkan te verlengen. Hierbij zou een soortgelijke route als die van Nabucco worden aangehouden en een doorgang door Oekraïne worden vermeden. De Blauwe Stroom is een aardgaspijpleiding die door de Zwarte Zee loopt en gas vanuit Rusland naar Turkije exporteert.
Volgens Deák zal deze pijpleiding er echter nooit komen. De geplande route voor de verlenging van de Blauwe Stroom is extreem duur en de analist vermoedt dat het plan slechts een reactie van Gazprom op Nabucco is geweest. De meest reële oplossing om Turkije door de Balkan met de Europese markt te verbinden zal “een samenvoeging van de twee projecten” zijn, aldus Deák. Tenzij Gazprom hier een behoorlijk voordeel uit zou kunnen halen zal dit plan echter nooit van de grond komen.
Maar Europa maakt zich ook zorgen of het wel genoeg Russisch gas krijgt. Ruslands gasverbruik groeit namelijk sterk, maar Gazprom is zich ervan bewust dat de buitenlandse markt rendabeler is.
Europa verlangt van Rusland dat het de infrastructuur verbetert, maar Russische investeerders zullen hier weinig gehoor aan geven zolang Europa niet over de brug durft te komen met langetermijnafspraken. Europa’s afwachtende houding kan nadelig uitpakken, omdat Gazprom laatkomers wellicht geen contract meer geeft. Russische leveringen kunnen kostbaar en onberekenbaar worden voor landen die niet bereid zijn een duidelijke keuze voor Russisch gas te maken.