Sjamanisme in Nepal

Patryk Wezowski en Maja Krystaszek zochten ondanks opstanden, onderhandelingen en wapenleveringen naar wat gewone mensen in Nepal bezighoudt. In deze MO*reportage vertellen ze het verhaal van de sjamaan. Dat is: het verhaal van ziekte en genezing, van breuken in het leven, en van mannen en vrouwen die de heelheid herstellen.
Lama en Parvati Rai zitten met hun gezicht in zuidelijke richting. Beide vrouwen houden hun trommel stevig vast. Het repetitieve ritme dat ze voortbrengen en de gezongen mantra’s zorgen ervoor dat de blik in hun ogen afwezig wordt en dat hun lichamen beginnen te trillen. De plechtigheid die Maile en Parvati vandaag uitvoeren, heeft in Nepal tweemaal per jaar plaats. Begin mei roepen ze de god Ganesh en de andere natuurgoden naar de aarde. Eind september herhalen ze deze ceremonie om de goden terug naar hun godenrijk te zenden.
Ganesh was de eerste sjamaan op aarde’, vertelt Mohan Rai. ‘Hij was de eerste die de dood heeft ervaren en herrees. Daarom was hij in staat meester te worden over de dood. Bij elk gebed, elke rite of plechtigheid, roept de Nepalese sjamaan eerst Ganesh -de god met het olifantenhoofd- op.’ Mohan Rai is stichter van het Instituut voor Sjamanisme in Kathmandu. Hij zit al meer dan vijftig jaar in het vak en reist jaarlijks naar Europa om lezingen en opleidingen te geven, waaraan telkens honderden personen deelnemen.

Ik wil een sjamaan zijn

‘Mijn leraar sjamanisme was mijn grootmoeder’, herinnert Mohan zich. ‘Toen mijn grootmoeder stierf, werd mijn vader de sjamaan van ons dorp en van de streek. Ik ben opgegroeid met het geluid van de sjamaantrommel en hield heel veel van die klank. Op een dag, tijdens een van de ceremonies van mijn vader, begon ik zelf op een trommel te spelen. Ik begon te trillen en voelde mijn hart in mijn keel kloppen. Ik was toen zes jaar. Mijn vader zei me dat ik op een dag sjamaan zou worden. Alle ouderen die deelnamen aan de ceremonie bevestigden mijn vaders hoopvolle verwachtingen.’
Sjamaan kan je op drie manieren worden: door het doorgeven van de praktijk van vader op zoon, door een spontaan gevoel van roeping (visioenen in je dromen), of door een oproep van de goden.
Maile Lama werd door goden geroepen. Toen ze kind was, zag ze een oudere man die haar naar het bos meenam en haar de geheimen van de kunst van het sjamanisme ontrafelde. Officieel werd ze sjamaan op haar veertiende. ‘Mensen uit de buurt kwamen naar ons dorp en al gauw moest ik elke avond genezingsrites houden’, vertelt Maile. In het oostelijk deel van Nepal zijn er evenveel vrouwelijke als mannelijke sjamanen. In het westen van het land zijn vrouwelijke sjamanen eerder zeldzaam. En in India wordt een vrouw die aan sjamanisme doet als een heks beschouwd.
‘De weg van het sjamanisme is de weg van de liefde’, antwoordt Mohan op de vraag wat sjamanisme is. Het citaat komt uit het boek Sjamanisme en Tantra in het Himalayagebergte, geschreven door twee van zijn studenten, die meer dan twintig jaar het sjamanisme in Nepal hebben bestudeerd. ‘De sjamaan herstelt de harmonie en rust in het hart van de patiënt, wiens ziekte veroorzaakt is door het gif van haat, jaloezie of angst’, legt Mohan verder uit. Maar wat is een sjamaan en wat doet hij? ‘De sjamaan -of Dhami Jhankri in het Nepalees- geneest personen die lijden aan een aanval van slechte machten of geesten. Een slechte geest kan bijvoorbeeld een overleden persoon zijn die geen geestelijke rust vindt. Hij valt mensen aan omdat hij zelf hulp nodig heeft. Als ik patiënten genees, dan offer ik aan de geesten wat ze nodig hebben. Als ze krijgen wat ze willen, gaan ze weg. Samen met hen verdwijnen alle kwalen’, zegt Mohan Rai.

Daar woont God

‘Myingmar zal je gids zijn’, vertelt Mohan Rai ons op een ochtend. De reis uit Kathmandu naar Davidhan, het familiedorp van de sjamaan Myingmar, neemt twaalf uur in beslag. Zes uur met de bus, de volgende zes uur te voet, stijl omhoog. We stijgen boven de 3000 meter. Hier zijn geen muggen, maar ook geen toiletten en geen elektriciteit. Water is er dan weer in overvloed. Het stroomt met een ononderbroken straal uit plastic buizen.
Myingmar zegt niet veel. Tijdens de ochtendgebeden en de offers aan de goden -rijst, melk en bloemen- spreekt de sjamaan Nepalees vermengd met een lokaal dialect. Zelfs onze vertaler heeft soms moeite om hem te verstaan. De ochtendgebeden voert hij uit in de tempels van het dorp. Hij bezoekt zowel een hindoeïstische als een boeddhistische tempel, maar hecht het meest waarde aan de tempel voor de natuurgoden.’ Daar in die rots leeft de machtigste god van het woud’, zegt Myingmar. Hij wijst vol opwinding omhoog. Er is een kloof in de rots, maar die lijkt heel moeilijk te bereiken. Daar ging zijn vader, ook een sjamaan, rituelen opvoeren. Nu gaat hij er zelf heen. Soms begeleidt zijn zoon hem. Na het voltooien van de ochtendrites zegent de sjamaan ons door op ieders voorhoofd een rode stip aan te brengen.
‘Ik ben geen aanhanger van een bepaalde religie’, zegt Myingmar. ‘Wij sjamanen hebben geen eigen religie. We zijn verbonden met de natuur en de kosmos. Voor ons zijn Shiva en Parvati (goden uit het hindoeïsme, pw) de stichters van deze wereld. Tegelijk ben ik ook een boeddhist, anders zou ik uit mijn samenleving buitengesloten worden.’
Nepal is een multicultureel land. Haast elke etnische groep heeft zijn eigen beeld van de wereld. Zoals de mensen in het Westen de werkelijkheid op een rationele manier begrijpen, zo accepteren de Nepalezen deze multiculturele wereld op een natuurlijke wijze. ‘Als men me vraagt als lama, ben ik een lama. Ik laat dan mijn sjamanistische accessoires thuis. Als ik werk als sjamaan, vergeet ik alles wat ik weet over boeddhisme. Alle boeken en teksten blijven thuis’, vertelde Maile Lama in Kathmandu.

De dokter drinkt

Nithi Sherpa voelt zich ziek, ze heeft hoofdpijn en geeft over. Ze is naar Myingmar gekomen voor hulp. Myingmar drinkt sinds deze ochtend bier, door zijn vrouw gebrouwen op basis van rijst. Het is een wit, zuur mengsel en het ruikt naar gist en veel alcoholische procenten. Sjamanen uit Zuid-Amerika gebruiken hallucinogenen om in trance te geraken tijdens het uitvoeren van rites. Vervult bier ook zo’n rol? Het brengt Myingmar in ieder geval in een goed humeur, hij houdt ervan.
Het ritueel begint bij zonsondergang. Myingmar begint op een trommel te spelen en mantra’s te neuriën. Nithi Sherpa loopt wat rond, ze praat met de familie van de sjamaan, ze wacht. Na meer dan twee uur roept Myingmar de patiënte bij zich. Terwijl hij zijn handen boven haar hoofd houdt, mompelt hij zijn mantra’s verder. Hij neemt een purba vast, een instrument dat de reis van de sjamaan doorheen de verschillende werkelijkheden mogelijk maakt. In Nepal wordt de purba gewoonlijk uit hout gemaakt. Dit is het meest toegankelijke materiaal voor de sjamanen die in dorpen wonen.
‘Hout onderstreept onze verbondenheid met de natuur’, legt Myingmar later uit. Met een symbolisch gebaar met de purba jaagt hij de geesten uit het lichaam van Nithi Sherpa. Ten slotte kneedt hij enkele kruiden in zijn handen. Hij geeft ze haar als medicijn. Voor hun genezingen krijgen sjamanen zelden meer dan wat rijst of enkele roepies. Nithi heeft voor Myingmar wat vlees van een yak mee.
De volgende ochtend staat Nithi samen met enkele andere vrouwen aan het huis van Myingmar. Elk van hen draagt enkele zware houten planken op de rug. Nithi ziet er fitter uit dan gisteren. Het is moeilijk te achterhalen of het de juist gekozen kruiden waren of de macht van de sjamaan die haar heeft geholpen. Of zou Nithi sowieso beter geworden zijn na enkele dagen ongemak? Zij gelooft dat de sjamaan haar heeft genezen.
‘Sinds vannacht heb ik geen hoofdpijn en maagproblemen meer’, zegt ze. ‘Ik kan weer aan het werk.’ Het nieuws gaat het dorp snel rond. De geloofwaardigheid van de sjamaan steunt op de efficiëntie van zijn praktijken. In Nepal zijn er tienduizenden sjamanen. Velen van hen worden echter chicken shaman genoemd: ze houden spectaculaire rites, dragen opvallende kleren en gebruiken honderden accessoires. Hun werk leidt zelden tot genezing, maar ze vragen veel geld voor de show. Voor Myingmar is de tevredenheid van zijn patiënten het belangrijkste. Als zijn rite niet het gewenste resultaat oplevert, dan zal hij ze herhalen tot de genezing plaatsheeft. In het dorp Davidhan is Myingmar de sjamaan van wacht.
‘De ware natuur van het sjamanisme begrijpen, vereist de vaardigheid om in het ongelooflijke te geloven, om zich het onvoorstelbare voor te stellen en om het onverwachte te verwachten.’

WAT IS SJAMANISME?

De term sjamaan is afkomstig van een kleine groep Toengoezen in Siberië en staat voor ‘een persoon die geneest met behulp van goedgezinde geesten’. Letterlijk betekent de term ook ‘hij die geëxciteerd, in beweging is’, wat een allusie is op de extatische bewegingen van de sjamaan terwijl hij in trance is.

Nevill Drury, de Britse antropoloog die zich in sjamanisme specialiseert, beweert dat sjamanisme ‘een oude, traditionele praktijk is, die verschillende staten van bewustzijn gebruikt om contact te leggen met goden en geesten uit de natuurwereld. De sjamaan kan een geneesheer zijn, die in staat is om zieke geesten te overwinnen, of een tovenaar, die de hulp van geesten oproept voor magische handelingen, of een soort psychologische detective die verloren zaken terugvindt. In andere gevallen kan hij beschouwd worden als een bemiddelaar tussen de goden van de schepping en de dagelijkse realiteit.’

De sjamanen uit het Himalayagebergte maken gebruik van een rijke kosmologie, die de wereld opdeelt in drie afzonderlijke werkelijkheden. De verheven werkelijkheid is de wereld van de zon, de maan, de sterren, de planeten en van de goden en geesten die belangrijk zijn voor de sjamanistische praktijk. De middelste werkelijkheid is die van de mensenwereld. De onderwereld ten slotte wordt bewoond door alle geesten en goden die problemen in de menselijke werkelijkheid veroorzaken, bijvoorbeeld in de vorm van ziektes. De aangeboren gave van elke sjamaan om in trance te geraken, geeft hem of haar de mogelijkheid om door deze drie werelden te reizen. Hoewel de geest van de sjamaan reist naar andere staten van bewustzijn en afwezig lijkt te zijn, behoudt de sjamaan de volledige controle over wat er gebeurt. De beslissing om te “vertrekken” en “terug te keren” uit zijn trance ligt enkel in zijn handen. Niemand anders kan hem hierbij helpen. (pw)