In Soedan bouwt men ook aan vrede

Aan de gastvrijheid van de Koning Boudewijn Stichting in Brussel, waar hij een prijs voor zijn werk ontving, lag het niet: ‘In Soedan heb ik mijn familie, mijn vrienden, mijn taak. Zondag vlieg ik gelukkig terug’.
SUDO houdt zich zowel bezig met mensenrechtenwerk als met vredesopbouw door te investeren in projecten rond watervoorziening en gezondheidszorg. De organisatie is erg actief in Darfur en verleent er humanitaire hulp aan de duizenden vluchtelingen. Dr. Mudawi probeert met zijn organisatie om in deze geteisterde regio, samen met verschillende bevolkingsgroepen en stammen allerlei vredesbevorderende en verzoenende projecten van de grond te krijgen. Een lastige klus. Zoals bekend is het opbouwen van duurzame vrede na een gewapend conflict zoveel moeilijker dan het starten van het conflict zelf.
Mudawi: ‘Wij verlenen diensten aan mensen niet omdat ze noden hebben, maar omdat wij vinden dat ze rechten hebben. Het is een recht om toegang te hebben tot schoon water, sanitair, en gezondheidszorg. We hebben nu dertien afdelingen in heel Soedan, waarvan vijf in Darfur. We waren de belangrijkste Soedanese ngo die in die regio humanitair werk deed. We werken in de vluchtelingenkampen en richten klinieken op, we verlenen psychosociale hulp, richten centra op waar jongeren een beroep kunnen leren, doen aan herbebossing. We helpen mensen met allerlei oorlogstrauma’s, zoals slachtoffers van verkrachting. En we proberen activiteiten op te zetten met verschillende stammen in het kader van verzoening en vredesopbouw.’
Is SUDO een door de overheid erkende ngo en waar krijgen jullie de middelen van?
Mudawi: ‘Ja, we zijn geregistreerd bij de overheid. En voor onze verschillende programma’s werken we met partnerschappen. In Darfur werken we bijvoorbeeld met Caritas International en Caritas België en ACT.’
Hoe zit het eigenlijk met de religieuze achtergrond van de internationale hulp? Er is al kritiek geuit op het feit dat christelijk, evangelische groepen in de VS het conflict in Darfur misbruiken door het voor te stellen als een conflict van moslims tegen christenen. Terwijl in Darfur moslims meestal moslims aanvallen.
Mudawi: ‘Inderdaad, in Darfur wonen islamitische gemeenschappen. Er is géén conflict tussen de islam en christendom in Darfur. Soms worden de zaken te simpel voorgesteld. Ook door te stellen dat het Arabieren tegen Afrikanen zijn. Onzin. Stel gewoon de simpele vraag wie er in Soedan géén Afrikaan is. We wonen allemaal al generaties op het Afrikaanse continent. Zoals u weet betekent het woord Soedan ‘het land van de zwarten’ en zijn we, inderdaad met verschillende gradaties, allemaal zwart. Je kunt niet onderscheiden wie Afrikaan of Arabier is. Er zijn wel verschillende stammen en etnische groepen. En die worden dan gemobiliseerd door bepaalde politici om tegen elkaar te vechten. De een aan de kant van de rebellen en de andere aan de zijde van de overheid. De oude tactiek van verdeel en heers die al sinds oudsher en ook tijdens het kolonialisme wordt gebruikt.’
‘Soedan bestaat uit ongeveer 600 verschillende stammen, zo’n 79 etnische groepen en kent ruim honderd verschillende talen. Er waren en zijn in de geschiedenis altijd wel lokale conflicten geweest, gebaseerd op de strijd om primaire behoeften als water en vruchtbaar land. Van dit soort kleinschalige conflicten maakt de centrale overheid handig gebruik. Dus als er een conflict is tussen de autoriteiten in Khartoum en lokale stammen, dan gebruikt de centrale overheid die lokale onenigheid, door de ene groep privileges en straffeloosheid toe te kennen, hen te bewapenen en hen aan te moedigen om te vechten. Het is meestal niet het Soedanese leger dat vecht, maar allerlei gewapende militiegroepen. Zo zijn kleinschalige conflicten enorm uitvergroot en geëscaleerd.’
Uit gesprekken met politici van oppositiepartijen, diplomaten en ngo’s blijkt steeds weer dat de overheid in Khartoum het wel heeft over vrede in Darfur, maar in de praktijk alleen maar bezig is met het bestendigen van zijn machtspositie.
Mudawi: ‘De regerende en overheersende partij van president Bashir wil inderdaad alleen de macht behouden. Dat gaat dus niet samen met anderen hun rechten toekennen. Dat zal ook niet zomaar gebeuren. De klacht van de andere regio’s zoals Darfur, Zuid-Soedan en Oost-Soedan dat ze gemarginaliseerd en vergeten worden door Khartoum, is terecht. Zij willen gelijke rechten, willen macht delen, willen dat er ook bij hen geïnvesteerd wordt…Wel, als je naar een democratische federale staat zou evolueren, waarin burgers hun eigen mensen kunnen kiezen, dan hebben de huidige machthebbers totaal geen garanties meer. Een écht representatieve overheid waar alle regio’s in zijn vertegenwoordigd, is bedreigend voor de huidige elite. De overheid vreest terecht dat als ze meegaat met de eisen van de bevolking uit die verschillende regio’s, simpelweg haar macht te verliezen.’
Maar als ze niets doen, zullen ze hun macht ook verliezen, omdat dan bijvoorbeeld het streven naar onafhankelijkheid sterker zal worden.
Mudawi: ‘Ja, het is een zeer kortzichtig beleid, dat bijna alleen uitgaat van het verdeel en heers principe. Je kunt wel een tijdje verdelen en heersen, maar als je dat te lang blijft doen, dan kun je de situatie op den duur niet meer managen. Je kunt al die verschillende milities en elkaar bestrijdende groepen niet meer controleren.’
En precies dit, het fragmenteren van het gewapende conflict, is wat zich recentelijk in Darfur afspeelt?     
Mudawi: ‘Ja, men begint zich in Khartoum nu te realiseren dat ze niet langer de controle hebben. De staat is nu dus nu al macht aan het verliezen. Mensen verliezen vertrouwen in de staat en de hele zaak kan instorten. Daar zit pas het échte gevaar voor Soedan en de heersende machthebbers moeten dit inzien. Er is een verschil tussen een instortend regime en een instortende staat. Als dat laatste gebeurt, dan is dat het einde. Als men denkt vanuit een nationaal Soedan en men wil dit land als een staat behouden, dan moet men snel beginnen werken aan het bouwen aan vertrouwen van mensen uit de verschillende regio’s in die staat. En hoe de conflicten opgelost kunnen worden op een manier dat dit land in de toekomst ook één land kan blijven.’
De overheid speelt nu dus Russische roulette met de toekomst van heel Soedan?
Mudawi: ‘Ja, inderdaad. De huidige situatie is heel, heel gevaarlijk. Ook voor de internationale gemeenschap. Dit gaat echt om een internationale veiligheidskwestie. Want als Soedan zoals Somalië een chaotische ingestorte, falende staat zou worden, dan heeft dat enorme gevolgen voor de hele regio. Soedan grenst aan negen landen, is het grootste land in Afrika, heeft de omvang van Europa. Verschillende stammen zijn gescheiden geraakt door de koloniale grenzen. Als Soedan door escalerend geweld instort, dan zal dat geweld niet aan de grenzen stoppen, het zal voort branden tot aan de oceaan en Europa zal er ook de gevolgen van dragen. Je krijgt allerlei reacties en gevolgen die je nu niet eens kunt overzien. Omdat je automatisch de bemoeienis van allerlei groeperingen krijgt. Er zullen fundamentalisten en verschillende buurlanden zullen allemaal hun eigen agenda een rol spelen.’
En zoals de recente geschiedenis in Afrika aantoont: oorlog is business. Maar denkt u dat de overheid in Khartoum doordrongen is van deze urgentie? Gezien de verkiezingen in 2009 wordt het komende jaar cruciaal voor het voortbestaan van de staat Soedan.
Mudawi: ‘Ik denk in ieder geval niet dat er sprake is van een coherent en planmatig beleid vanuit Khartoum. Het enige waar men goed en efficiënt in is, is het managen van crises. Maar men denkt niet veel verder dan elke crisis. En dat is weer een probleem voor het houden van verkiezingen. Want daarvoor moet men een volkstelling houden. De laatste dateert van vijftig jaar geleden. Maar om een volkstelling te houden moet je een demarcatie van de grenzen hebben, bijvoorbeeld voor het vaststellen van de kiesdistricten en om daarna het aantal kiesgerechtigden en het aantal kandidaten vast te stellen. Dit is niet mogelijk om in een jaar te realiseren. Men bekvecht nu al zeven jaar over een heel klein stukje grens tussen Soedan en Ethiopië. En ondanks de vrede in Zuid-Soedan via de CPA, is er nog steeds geen overeenstemming over een stukje grens tussen het noorden en het zuiden, waar olie gevonden is. Dus hoe kun je dan grenzen markeren en een volkstelling te houden? Ook de verschillende stammen zullen bij zo’n demarcatie stellen dat de grens van hun gebied net iets verder ligt, hetgeen simpelweg te maken kan hebben met een daar gelegen, voor hen essentiële waterput. Dus het is heel onwaarschijnlijk dat er sprake zal zijn van enige verkiezing.’
Zeker als dezelfde overheid het tribalisme alleen maar heeft aangemoedigd, hetgeen niet gunstig lijkt voor het opbouwen van een nationale staat.
Mudawi: ‘Dat is niet zozeer het probleem. Het is juist een probleem dat het tribalisme, het feit dat Soedan bestaat uit honderden stammen altijd ontkend werd op het niveau van de intellectuelen en de elites. Het zich afwenden van deze tribale achtergrond, gebeurde bijvoorbeeld via het onderwijs. Maar tribalisme is hier altijd geweest, dat moeten we onder ogen zien en vanuit die stamverbanden moeten we vertrekken. Pas als de stammen voelen dat ze in hun bestaan worden erkend, dat ze rechten krijgen en deel uitmaken van een geheel, kun je iets opbouwen. En kun je over gemeenschappelijkheden binnen een staat en over co-existentie praten. Anders blijf je altijd met conflicten tussen stammen zitten.’ 
In hoeverre speelt de eeuwenlange slavenhandel en racisme, via en vanuit Soedan, en die zelfs vanaf begin jaren tachtig weer nieuw leven werd ingeblazen, nog een rol in de conflicten? Iedereen verwerpt inmiddels slavernij, maar deze praktijk heeft wel bloedige sporen in de geschiedenis van de verschillende bevolkingsgroepen achtergelaten. In 2001 werden naar schatting 15.000 slaven - vooral afkomstig uit het zuiden - in Soedan bevrijd.
Mudawi: ‘Weet u, superioriteit in een tribale context speelt een belangrijke rol. Als je een nieuwe generatie binnen een stamverband groot wil brengen volgens de tradities van die stam, dan moet je bijna automatisch gaan beweren dat die tradities, normen en waarden beter zijn dan die van anderen. Superioriteit dus, want anders zullen je tradities op den duur op losse schroeven komen te staan. Dat speelt van het noorden naar het zuiden: de noorderlingen vinden zich beter dan de Dinka’s en die zijn weer beter dan de zuidelijke stammen en die weer beter dan de Equatorianen. Dus we moeten erkennen dat die ideologie gebaseerd op stamverband een belangrijke rol speelde en speelt.’
‘Gebaseerd hierop kon men slavernij ook makkelijker goedpraten. Er bestaat veel verwarring over dit fenomeen bij intellectuelen. Neem nu dat verschil tussen Arabieren en Afrikanen. Je kunt er hoogstens van uitgaan dat sommigen inderdaad deels Arabische roots hebben en de Nuba afstammen van Nubiërs en Dinka van weer een andere groep, maar alle Soedanesen zijn Afrikaans. Als een Soedanees vandaag blijft beweren dat hij een Arabier is, dan moet hij dringend een andere woonplaats zoeken.’
De Soedanezen die zichzelf Arabisch voelen, worden in de rest van de Arabische wereld ook niet als volwaardig beschouwt.   
Mudawi: ‘Inderdaad, want zij komen uit Soedan, het land van de zwarten. We moeten een Soedanese identiteit opbouwen.’
Waarom bent u zo’n groot voorstander van het behouden van het huidige Soedan? Ook al is er nu amper sprake van een land?
Mudawi: ‘Ja, dat is heel belangrijk. Er zijn misleidende veronderstellingen zoals ingebouwd in het vredesakkoord (CPA) tussen Noord en Zuid van januari 2005. Daarin staat eigenlijk dat er twee mogelijke identiteiten zijn: ‘noordelijke Soedanesen, Arabisch georiënteerd, die volgens de sharia geregeerd willen worden en zuidelijke, Afrikaanse christelijk-animistische mensen die geen sharia willen. Maar deze aanname is volstrekt onjuist. Want er bestaat helemaal geen noordelijke identiteit in Noord-Soedan! Je zult niemand vinden die zegt “ik ben een Noord-Soedanees”. Net als je niemand vindt die zegt “ik ben Zuid-Soedanees”, wel mensen die zeggen “ik ben Nuer, Dinka, Fur” enzovoorts. Maar intellectuelen, vooral uit het Zuiden verzonnen deze identiteit, omdat ze steun zochten in het westen. De Sudanese Peoples Liberation Movement (SPLM) heeft de propaganda de wereld in geholpen dat er een strijd gaande was tussen Afrikaanse christenen in het zuiden en Arabische moslims in het noorden. In plaats van gewoon te erkennen dat dit land bestaat uit verschillende tribale groepen, waarvan er geen één de meerderheid uitmaakt. Geen enkele stam vertegenwoordigt meer dan tien procent van de totale bevolking. Zelfs niet de Fur in Darfur.’
De SPLM wist dus dat dit fictieve onderscheid sympathie zou losweken van westerse donoren en overheden?
Mudawi: ‘Ja en dat is het dilemma. Want als je kijkt naar de huidige SPLM-agenda en de slogans over het nieuwe Soedan, waar iedereen gelijke rechten heeft, dan spoort dat niet met de realiteit binnen de SPLM. De mensen uit de Nuba Mountains en uit de regio van de Blauwe Nijl die tot de SPLM zijn toegetreden, die hebben geen enkele status of macht! Dat betekent dat de SPLM de mooie slogans gebruikt uit opportunisme. Het is zelfs de vraag of ook wijlen John Garang zijn ideeën lanceerde uit overtuiging of opportunisme. Als je kijkt naar het in 2002 afgesloten Machakos Protocol, dat diende als basis voor het latere CPA-vredesakkoord, daarin wordt met geen woord gerept over andere regio’s in Soedan. Men spreekt alleen over Noord en Zuid en daarmee creëerde de SPLM zelf de problemen. Het was hier niet alleen een kwestie van de centrale overheid die de andere regio’s marginaliseerde. Zo simpel is het niet.’
Wat is uw advies voor de internationale gemeenschap? Welke aanpak zou het beste zijn?
Mudawi: ‘Een holistische aanpak! Niet Zuid-Soedan apart en Darfur apart. Het is één groot probleem dat draait rond het delen van macht en inkomsten. Want los je de problemen in één regio op, dan pakken ze morgen in een andere regio de wapens op. In feite moedigde Khartoum tot nu toe gewapende opstanden in Darfur aan, hetgeen een zeer kostbare aanpak is. Zowel economisch als wat betreft mensenlevens. Denk eens aan de verliezen van de oorlog in het zuiden: twee miljoen doden, vier miljoen ontheemden, en de enorme schade aan de sociale structuren, enzovoorts.’
Vergeef me de wat cynische vraag, maar in westerse hoofdsteden was men vaak amper op de hoogte van deze verliezen, dus…?
Mudawi: ‘Ja, dat is waar. Want als je kijkt naar de CPA dat met buitenlandse hulp tot stand kwam, daarin staat geen woord over wie verantwoordelijk is voor die twee miljoen doden. Tot op vandaag zegt niemand ook maar iets over enige verantwoordelijkheid! Terwijl zowel de SPLA (leger van de SPLM) als de overheid betrokken was bij gruweldaden op grote schaal tegen ongewapende burgers. Maar nogmaals, niemand wil daar verantwoording over afleggen.’
Moet het westen daar een rol spelen? Er is nu al veel discussie over de vraag of het wel zo verstandig is om oorlogstribunalen op te richten na het beëindigen van burgeroorlogen. Omdat dit, zoals in Uganda, soms zelfs het bestendigen van de vrede in gevaar brengt. Sommige Afrikanen zeggen dat hun eigen Afrikaanse verzoeningsmethoden beter geschikt zijn om met zichzelf in het reine te komen na oorlog. Zou het dus wijs zijn als het westen zich met dit loodzware Soedanese verleden ging bemoeien? 
Mudawi: ‘Om meteen ook terug te komen op uw vorige vraag over de rol van de internationale gemeenschap: in Soedan draait het altijd om vanuit het Westen aangedragen oplossingen, nooit over nationale oplossingen vanuit Soedan zélf. Dat is een dilemma. Want de oplossingen moeten vanuit Soedan zelf komen en de internationale gemeenschap kan hierbij assisteren. Het CPA bijvoorbeeld is een plan bedacht en gestuurd vanuit een strategische denktank in de VS, mede met hulp van enkele Soedanese intellectuelen. Hetzelfde geldt voor het Darfur Peace Agreement (DPA), dat was een voorstel van de internationale gemeenschap - met hoofdrolspelers als Jan Pronk en Robert Zoellick - waarbij de Soedanese onderhandelaars amper een rol speelden. En echt, deze aanpak help niet, dat zie je toch in Darfur?! De DPA heeft geen stand gehouden omdat er geen rechtstreekse betrokkenheid van de Soedanese bevolking is geweest, en dus geen ownership over de uitkomst van de vredesonderhandelingen. Dit is echt een probleem. We moeten in de toekomst Soedanezen samenbrengen en hen daarbij assisteren en aanmoedigen. En degenen die niet willen onderhandelen onder druk zetten.’
‘Als de internationale gemeenschap weet welke rol zij moet spelen, namelijk het op gang helpen komen van een interne Soedanese dialoog en het uitoefenen van druk op Khartoum om de onderdrukkende veiligheidswetten op te schorten; de Soedanese overheid ervan overtuigen dat ze openheid moet nastreven en ngo’s de ruimte moet geven hun werk te doen. Dán creëer je de juiste atmosfeer voor oppositiepartijen en civil society om algemeen aanvaarde voorstellen te formuleren voor een aanpak van de problemen. En om dus met onze eigen oplossingen te komen, in plaats van strijdende partijen een document onder de neus te duwen en te zeggen “hier tekenen!”. Dat is echt kortzichtig.’
‘Men heeft in de CPA een overgangsperiode van zes jaar voorzien, en dat is gezien de decennialange oorlog echt niet veel. We zijn al half weg. En wat zal er gebeuren? Zelfs als de Zuid-Soedanezen via het referendum besluiten dat ze onafhankelijk willen worden, dan zullen we toch goede buren moeten kunnen zijn, toch? We hebben dus een goede verstandhouding nodig. En trouwens ik geloof niet in het scenario van scheiding. Kijk naar de scheiding tussen Ethiopië en Eritrea en de puinhoop die dat opleverde: men vecht nog steeds over een klein stukje land. En daar heb je nog niet eens veel grondstoffen. De grens tussen Noord- en Zuid-Soedan bevat veel natuurlijk grondstoffen, waaronder olie. Men zal echt over honderden meters twisten om nog nét die ene oliebron in hun gebied te krijgen enzovoort…Het zou dus wijs zijn als de internationale gemeenschap vooral druk zou uitoefenen op de overheid in Khartoum, om meer intern debat over de toekomst van dit land mogelijk te maken.’
Denkt u dat ‘de internationale gemeenschap’ iets van uw visie oppikt?
Mudawi: ‘Helaas niet. Maar sommigen realiseren zich wel dat het een fout was om de CPA en andere overeenkomsten te vast te leggen zonder inspraak van de maatschappelijke organisaties. Al die akkoorden zijn nu fragiel en instabiel en zullen mogelijk zelfs ontsporen. Dus hier en daar begint men wel in te zien dat deze gang van zaken onacceptabel is voor de toekomst.’
Het imago van Soedan als een totale dictatuur, met wrede fanatieke leiders, klopt dat beeld wel?
Mudawi: ‘Er is een verschil tussen de eerste tien jaar van het regime Bashir en wat er nu gebeurt. De eerste periode was het totale repressie, compleet met sinistere, geheime gevangenissen waar mensen verdwenen en gemarteld werden. En mensen werden massaal ontslagen. Nu praat men wel over democratisering, is er enige ruimte voor oppositie en ngo’s. Maar er is nog een lange weg te gaan. De onderdrukkende veiligheidswetten zijn nog van kracht. Mensen kunnen nog steeds voor onbepaalde tijd opgesloten worden, zonder toegang tot advocaten of hun familie. De situatie is dus verbeterd, maar het blijft moeilijk.’
U bent zelf gearresteerd, nooit gedacht om te vluchten?
Mudawi:‘Dit is ons land, we hebben onze families hier, niet alleen directe familie, maar ook de ruimere kring. Zomaar in diaspora haan leven is niet vanzelfsprekend. Vertrekken is geen wijze keuze. In diaspora leven is ook geen garantie op een beter leven. Als we verandering willen, een beter leven voor onze kinderen, dan moet je bereid zijn offers te geven Laat ons dus in Soedan zelf vechten voor een betere situatie..’
Een Nederlandse collega publiceert in september een boek over Soedan en één zin op de cover is opvallend: Zo wreed als het imago van het land, zo vriendelijk zijn de Soedanezen.  
Mudawi: ‘Ja dat is waar. Het antwoord op deze paradox is heel simpel: de problemen in het land komen niet van gewone mensen maar van politici. Gewone Soedanesen zijn echt vriendelijke en gastvrije mensen. Er bestaan ook amper sentimenten tegen buitenlanders: er wonen vier miljoen Nigerianen in Soedan en niemand zegt daar iets slechts over. Politici gebruiken helaas op opportunistische wijze de bestaande, kleine conflicten. Steeds meer stammen in bijvoorbeeld in Darfur beginnen nu te beseffen dat ze misbruikt zijn door de overheid. Dat ze al de goede relaties die ze hadden met andere stammen vernietigd hebben. Mensen vragen zich af waarom ze dat geweld gebruiken, voor wiens belang? Daarom geloven wij als Suda in de mogelijkheden van verzoening. We willen dit momentum constructief gebruiken.’
Als het grote probleem ‘goed leiderschap’ is , is het dan niet ironisch dat uitgerekend een landgenoot van u Mo Ibrahim dit jaar de Afrikaanse Nobelprijs voor goed leiderschap lanceerde?
Mudawi: ‘Hij probeert Afrikaanse leiders aan te moedigen om zich niet aan de macht vast te klampen. En dat is een goede zaak. Ze moeten leren inzien dat decennialang aan de macht blijven niets dan miserie oplevert en nieuwe generaties berooft van kansen. Maar ik vrees dat het idee van Mo Ibrahim niet echt gehoord wordt in Khartoum. Want het gaat hen niet alleen  om geld, maar vooral om de naakte macht. Zonder macht geen geld. Maar zelfs al zouden zij van Ibrahim geld krijgen, de macht en het prestige smaken altijd nog zoeter.’