Somalië op een kruispunt

Toen de islamitische milities in juni 2006 de Somalische hoofdstad Mogadishu onder controle kregen, werd rijst in één klap drie keer goedkoper en nam de prijs van kamelenvlees een duik. Handelaars moesten niet langer dure bewakers betalen en de wegblokkades waar gewapende bendes hen afpersten, waren verdwenen. Maar snel volgden berichten over voetbalwedstrijden die verstoord werden, muziek en dans die verboden werden en rechtbanken die steniging en moord als straf oplegden.

Recht en orde

De milities ontstonden als ordemacht van de sharia-rechtbanken die midden de jaren negentig in het zuiden van Somalië opdoken en werden gefinancierd door zakenlui van de clan. Sinds het begin van de burgeroorlog in 1991 had het land geen centrale regering. Voor buitenstaanders waren de rechtbanken het beste bewijs dat islamisten in dat machtsvacuüm aan een georkestreerde opmars bezig waren.
In de feiten vormden ze een pragmatische manier om law and order te brengen in een land zonder overheid. Ze werden opgezet door clanoudsten en bij gebrek aan een ander rechtssysteem kozen ze de sharia. Die milities zorgden voor een gevoel van veiligheid, waardoor ze aanvaard werden door de bevolking. De Unie van Islamitische Milities toont vandaag twee gezichten: het gematigde van sjeik Sharif Sheikh Ahmed en het militante van Hassan Dahir Aweys. Welk is het ware gezicht? De vraag houdt velen bezig nu de milities naar eigen zeggen een groot deel van Somalië onder controle hebben en er waarschijnlijk onderhandelingen komen over machtsdeling met de internationaal erkende regering in Baidoa.
Een goed deel van de islamitische rechtbanken zijn gematigd en zien zichzelf als een tijdelijk lapmiddel. Maar in sommige gevallen bieden ze een platform voor de radicale islamisten die van Somalië een islamitische staat willen maken. Het duidelijkst is dit in Mogadishu. Daar werden de elf sharia-rechtbanken verenigd in één Hoge Raad. Sommige van die rechtbanken stonden onder de invloed van fundamentalisten zoals Hassen Aweys, voorheen actief in de militant islamistische Al-Itihaad al-Islamiya, en Aden Hashi Ayro, de leider van een jihadinetwerk dat onder meer verantwoordelijk is voor de moord op vier buitenlandse hulpverleners en de schending van een Italiaans kerkhof in Mogadishu.

Krijgsheren krijgen westerse steun

De hele evolutie wordt met argusogen gevolgd in Baidoa, waar de interimregering zetelt. Die regering was het resultaat van een internationaal georganiseerd vredesproces dat Somalië opnieuw een bestuur moest geven. Ze verenigt de vleugel van president Abdullahi Yusuf, die de steun heeft van buurland Ethiopië -de machtigste speler in de Hoorn van Afrika- en de groep van (ex-)krijgsheren met hun clanbasis in Mogadishu. Beide partijen doen er alles aan om door de buitenwereld gezien te worden als islamistenvreters. Zeker na 2001 doet die opstelling het goed bij westerse regeringen.
De krijgsheren en politici van Baidoa deinzen er dan ook niet voor terug hun tegenstanders te discrediteren door ze te associëren met Al Qaida. Hoewel Somalië volgens terreurexperts geen broeinest is voor het terreurnetwerk, is er niettemin een gevaarlijke Al Qaida-cel die onder meer verantwoordelijk is voor de aanslagen op de Amerikaanse ambassades in Tanzania en Kenia in 1998, en de mislukte aanslag op een vliegtuig van El Al in Kenia in 2002. In Somalië verkiezen de meeste islamisten politiek en missionering en vormen de jihadisten, met hun gewelddadige bedoelingen, een minderheid. Maar door de afwezigheid van een centraal gezag kunnen zij makkelijk hun gang gaan.
De VS zijn er niet gerust in. Eind 2001 openden ze in Afrika een bijkomend front in hun War on Terror. Zij pootten een militaire basis neer in buurland Djibouti. In Somalië besteedden Amerikaanse inlichtingendiensten de terreurbestrijding uit aan warlords en netwerken van oud-militairen en politiemensen.
De VS zijn niet de enige internationale speler in de chaotische politiek van Somalië, ook Ethiopië mengt zich in de toekomst van zijn buurland. Het overwegend christelijke Ethiopië en het overwegend islamitische Somalië zijn oude rivalen. In de jaren zeventig vochten beide landen een bloedige oorlog uit over de Ethiopische Ogadenregio.
Sinds de val van het regime van de Somalische dictator Mohamed Siad Barre in 1991 volgen de Ethiopische leiders de groeiende invloed van islamisten in Somalië met veel wantrouwen. Het land vreest ook dat twee van zijn eigen rebellenbewegingen het wetteloze Somalië als uitvalsbasis gebruiken.
jaar vroeg president Yusuf van de Somalische interimregering dat buitenlandse vredestroepen, onder meer uit Ethiopië, de orde zouden komen herstellen in zijn land. Dit dreef de politieke leiders in Mogadishu in een tactisch front met de sharia-rechtbanken. Niets lijmt zo goed als een gemeenschappelijke vijand.

Vrede in zicht?

Begin 2006 barstte het conflict tussen de anti-terreuralliantie en de islamitische milities los. De Alliantie voor het Herstel van de Vrede en Anti-terrorisme -de clans van de warlords die ook in de interimregering zitten- krijgen hiervoor volgens onafhankelijke waarnemers financiële steun van de VS. Die beschuldigen de milities ervan Al-Qaidaverdachten te beschermen. De islamitische milities zouden onder meer hulp krijgen van Eritrea dat zo buurland en erfvijand Ethiopië een hak wil zetten. Die twee landen zijn immers in een bitter conflict verwikkeld over de afbakening van de grenzen.
In juni kregen de islamitische milities Mogadishu onder controle -het was sinds 1991 geleden dat één groep de hele hoofdstad controleerde- en bleven ze oprukken en nieuwe rechtbanken oprichten. Dat ze zo snel zoveel terrein winnen, danken ze minder aan hun strategische sterkte dan aan de oorlogsmoeheid van de clanleiders die de warlords in de kou laten staan maar zich ook niet aansloten bij de milities.
De interimregering heeft nu slechts een klein stukje Somalië in handen, maar ook de milities zouden niet zo sterk staan. Het gros van de strijders wordt geleverd door één rechtbank: Ifka Halane, met de militie van Ayro. Die dominantie van één clan, de Ayr, in de Hoge Raad van sharia-rechtbanken, werkt andere clans op de zenuwen. Sommige hebben -net als het merendeel van de bevolking- liever gematigde rechtbanken. Dat Aweys, een rigide islamist, het voorzitterschap over de raad heeft overgenomen van de gematigde Sjeik Ahmed, boezemt weinig vertrouwen in. Ook in de interimregering is er verdeeldheid over de te volgen koers.
De eerste verzoeningsafspraken tussen de interimregering van president Yusuf en de milities liepen half juli spaak. Toch is een mogelijk keerpunt voor vrede in Somalië dichter dan ooit. Van het onoverzichtelijk kluwen van elkaar bekampende krijgsheren, blijven nu twee grote spelers over: de interimregering en de milities -de eerste legitiem voor het Westen, de tweede voor de bevolking. Al kan de regionalisering van het conflict de prille kansen op normalisering snel onderuit halen.