Spaanse komkommers in zee van plastiek

Het Zuid-Spaanse Almeria wordt geroemd om z’n vele costa’s, waaronder het grootste naturistenstrand in Europa. Sergio Leone filmde er tevens zijn spaghettiwestern The Good, the Bad and the Ugly. Maar Almeria staat ook bekend als ’s werelds grootste serre. Wat ooit een desolaat, droog gebied aan de voet van de Sierra Nevada was, groeide in amper veertig jaar uit tot een reusachtige broeikas van 26.000 hectaren. De serres strekken zich uit van Campo de Níjar in het oosten tot Campo de Dalías in het westen. Hier en daar reiken ze zelfs tot aan het strand.

Jaarlijks worden er bijna drie miljoen ton aan groenten en fruit geproduceerd in meer dan tienduizend kleine landbouwbedrijfjes. Met een omzet van 1,2 miljard euro per jaar kan Campo de Dalías gerust de Moestuin van Europa genoemd worden. Vanuit de lucht gezien lijken de duizenden opeengepakte kassen echter meer op een gigantische spiegel.

Europa’s moestuin

Ongeveer 65% van alle groenten en fruit uit Almeria zijn bestemd voor het buitenland. De grootste afnemer is Duitsland, maar ook Frankrijk, Nederland, Groot-Brittannië, Italië en enkele Oost-Europese landen zoals Polen, Rusland en Tsjechië vullen hun rekken met groenten uit de Spaanse serres.

Bron: Anuario de la Agricultura Almeriense 2010

Ook België staat in het lijstje. Steeds meer tomaten, komkommers, courgettes en meloenen in Belgische supermarkten komen uit Spanje.

Bron: Anuario de la Agricultura Almeriense 2010

Exponentiële, choatische groei

De intensieve tuinbouw heeft zich er sinds de jaren tachtig razendsnel en redelijk chaotisch ontwikkeld.

Bron: UPMF Grenoble

Voor die exponentiële groei zijn verschillende verklaringen mogelijk. De Spaanse toetreding tot de EU in 1986 had zeker een invloed. Terwijl het gebied in 1985 uit minder dan 11.000 hectaren serres bestond, was dat tien jaar later al bijna het dubbele. Dankzij het Europese lidmaatschap konden voedingsproducten plots taksvrij geëxporteerd worden naar andere Europese landen, wat de indrustriële landbouw in Spanje een heuse boost gaf.

Daarnaast is er het gunstige klimaat. Hoewel het er erg droog is, leveren de meer dan 300 dagen zon per jaar in combinatie met een gulle bevloeiing, een hoop meststoffen en pesticiden het hele jaar door een spectaculaire oogst op. Dit betekent dat de tomaten en komkommers in Almerìa kunnen geplukt worden wanneer ze in Centraal-Europa nog moeten gezaaid worden. De continue toevoer van groenten naar Europa betekent eveneens hoge prijzen in de winter.

Maar de tuinbouw rond Almeria was er misschien nooit gekomen zonder interventie van de Spaanse Ministerie voor Landbouw. Zij gaf de toestemming om de ondergrondse waterbronnen aan te boren. Ze voorzagen de droge vlakte rond het stadje El Ejido van mechanische bronnen en de nodige hydraulische structuren. Om een al te snelle verdamping tegen te gaan, de planten te beschermen tegen de wind en de temperatuurregeling te verbeteren, promootte de regering bovendien de bouw van plastieken kassen.

Afkoeling door broeikassen?

Onderzoekers aan de Universiteit van Almeria kwamen in 2008 tot de verrassende conclusie dat de serres leiden tot een temperatuurdaling in de regio. Terwijl de gemiddelde temperatuur in het hele land sinds 1983 met 0,5 graden steeg, blijkt uit meteorologische observaties rond de Campo de Dalías dat de temperatuur in de “plastieken zee” met maar liefst 0,3 graden per decennium daalt.

Dit zou te danken zijn aan het “albedo-effect”: de kilometers witte plastiek reflecteren het zonlicht in de atmosfeer en vormen zo als ware het een gigantische spiegel. Door deze reflectie komt de hitte niet tot aan de grond, zodat de warmte niet wordt geabsorbeerd. Net zoals de vele witgeschilderde huisjes in het zuiden helpt het witte oppervlak de warmte buiten te houden. Met iedere nieuwe serre vergroot de reflecterende oppervlakte, waardoor de temperatuur verder zou dalen. Sceptici beweren dat de afkoeling te verklaren valt door de aanwezigheid van de Middellandse Zee, hoewel de zee zelf ook opwarmde.

Zicht op de Campo de Dalías van boven de Middellandse Zee © Grupo THM

Economisch wonder of ecologische roofbouw?

Het grote economische succes met de exponentiële groei van het gebied als gevolg leidde tot een zekere chaos en normloosheid. De serres werden in een razendsnel tempo neergepoot, kriskras door elkaar en zonder veel aandacht voor de milieu-impact. Pas in 2007 werd beslist de plastieken serres als ‘constructies’ te kwalificeren waarvoor bepaalde vergunningen en licenties nodig zijn. Dertig procent van alle serres rond El Ejido waren op dat moment illegaal. Maar met meer dan 500 vermeende illegale waterputten is echter nog lang niet alles gereglementeerd.

Deze -al dan niet legale- waterputten vormen een ander pijnpunt van het economische wonder dat Almeria heet. ‘Het grootste probleem van de regio is verdroging’, zegt Jonas Hulsens van Greenpeace. Hij trok in 2006 naar Almeria, waar hij van dichtbij kennismaakte met de plastieken agricultuur. ‘Gezien de droogte in de regio pompen de boeren het water uit de grond. Dit overmatig gebruik van grondwater leidt tot een overexploitatie van de watervoorraden, die door de beperkte regenval niet snel genoeg aangevuld geraken.’ De Universteit van Almeria raamt het watergebruik tussen 1995 en 2000 voor de kweek van tomaten alleen al op 1,3 miljoen kubieke meter. Dat is het equivalent van 87 olympische zwembaden per jaar.

Hydrocultuur van komkommer in Almeria © Grupo THM

Sinds enkele jaren wordt wel gebruik gemaakt van zogenaamde “druppelirrigatie”, wat een zuiniger systeem is om de gewassen te besproeien. Nieuwe technologieën om water te recylceren en hernieuwbare energiebronnen worden aangewend om de druk op de watervoorraden te verlichten. Men investeert ook in ontziltingsinstallaties, met de bedoeling om op termijn het grondwater door zeewater te vervangen. ‘Met dergelijke investeringen hopen ze het economische wonder in stand te houden’, aldus Jonas.

Een ander probleem is de gigantische hoeveelheden plastiek die de landbouwers jaarlijks verslijten. Ieder jaar vervangen de eigenaars van de kassen de plastieken bedekking. Volgens de Spaanse groepering Ecologistas en Accion wordt dit afval niet door gespecialiseerde recyclagebedrijven verwerkt maar op braaklliggende terreinen verbrandt. Bovendien gebruiken de landbouwers voor de gespecialiseerde teelt van de verschillende groenten en fruit vaak en veelvuldig pesticiden. Per hectare grond wordt bij benadering 100 euro aan pesticides gebruikt. In 2007 ontdekten de Duitse authoriteiten Irofem Fosmetil, een verboden pesticide, in groene paprika’s afkomstig uit de regio.

De regio produceert ook veel organisch afval © Jonas Hulsens

Reusachtige paraplu

De daken van de dicht opeen gebouwde serres vormen niet enkel een gigantische spiegel, ze fungeren ook als een reusachtige paraplu die geen druppel regenwater doorlaat. De tienduizenden serres, van aan de voet van de Sierra Nevada tot aan de Spaanse kust, verstoren de natuurlijke cyclus van regenwater. Sommigen vrezen zelfs dat deze “papaplu” het risico op overstromingen in de omliggende gebieden vergroot.

Bij regenweer volgt water normaal gezien een complex systeem van onderling verbonden routes om terug naar zee te stromen. Deze natuurlijke regenpaden vertragen en absorberen het regenwater. Dit vermindert de hoeveelheid water die effectief over land stroomt waardoor de kans op erosie en overstromingen daalt. Maar door de wildgroei aan serres wordt het water belemmerd in zijn natuurlijke route. Zodus zoekt het regenwater zijn weg langs geulen en droge rivierbedden, zonder afgeremd of door de grond geabsorbeerd te worden.

Er zit een wat wrange ironie in het besef dat de plastieken kassen die het land droogzuigen tegelijk de regio kwetsbaarder maken voor overstromingen.

Uitbuiting goedkope arbeidskrachten

De agricultuur in Almeria is niet enkel nefast voor het milieu. Naar schatting 100.000 migranten uit Marokko, West-Afrika en Oost-Europa werken als goedkope arbeidskrachten voor de meer dan tienduizend kleine landbouwbedrijfjes rond El Ejido. Op amper een kilometer van Roquetas de Mar, een klein stadje aan de Costa del Sol dat bekend staat om zijn toeristenresorts, leven deze immigranten -vaak zonder papieren- in en rond de serres in erbarmelijke omstandigheden. De gelukkigen onder hen kraken een leegstaande boerderij, anderen bouwen een “chabola” uit enkele kratten en wat doeken.

Dagelijks lopen ze de serres af, op zoek naar werk dat er vaak niet is. De werkloosheid in Spanje is erg groot, waardoor steeds meer Spanjaarden bereid zijn jobs te doen die tot voor een paar jaar voor migranten voorbehouden waren. Dit leidt tot steeds meer spanningen, die in 2000 zelfs tot rassenrellen leidden in El Ejido.

De reportage Salad slaves: Who really provides our vegetables van The Guardian schetst een beeld van de werkomstandigheden: